Ρεαλισμός, η νέα ουτοπία

Η στροφή προς το ρεαλισμό οδηγεί στην ουσία στην ανάδειξη μιας νέας ουτοπίας. Η ρεαλιστική θέαση της ουτοπίας δημιουργεί το πλαίσιο των κοινωνικών – ανθρωπιστικών επιδιώξεων, περιγράφει με άλλα λόγια το όραμα της συλλογικής και κατά συνέπεια της ατομικής ζωής. 

Η ουτοπική θέαση της κοινωνίας έχει υποστεί πλήθος ματαιώσεων και βρίσκεται σε μια διαρκή κι αέναη πάλη με τις αντίρροπες δυνάμεις της που δεν είναι άλλες από τις δυστοπικές εκφάνσεις του κόσμου μας. Γιατί η ουτοπία μπορεί να μην είναι προορισμός αλλά είναι σίγουρα ένα ευτοπικό ταξίδι που επιχειρεί να προσθέσει στις προηγούμενες κατακτήσεις τις δικές του, με κατεύθυνση προς την ελευθερία, την ισονομία και την δικαιοσύνη αυτού του κόσμου, έννοιες που διατρέχονται από ένα σύγχρονο προβληματισμό, την αποκατάσταση του κλίματος με ότι συνεπάγεται αυτό για τους μετασχηματισμούς της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Αν ο άνθρωπος δεν συνειδητοποιήσει την αυτοάνοση ασθένεια της κλιματικής επιβάρυνσης από τις ίδιες του τις δραστηριότητες κινδυνεύει να αφανιστεί ο ίδιος κι όχι φυσικά ο πλανήτης, όπως πολύ άστοχα πιστεύουμε οι άνθρωποι. Έφτασε ως εκεί η ναρκισσιστική μεγαλομανία μας να πιστεύουμε πως απειλείται ο πλανήτης κι όχι εμείς: φτάνει όμως να δει κάποιος εικόνες από την περιοχή του Τσέρνομπιλ για να πειστεί για το αντίθετο, εκεί η φύση βρίσκει ξανά τους ρυθμούς της και φαίνεται πως έχει ανασάνει δίχως την ανθρώπινη παρουσία. 

Η συνειδητοποίηση του κινδύνου της υπαρξιακής απειλής του είδους μας από τις δικές του παρεμβάσεις ίσως αποτελέσει και το έναυσμα προς την αυτοσυνειδησία του ως συλλογικό υποκείμενο. Σε κάποιες ταινίες επιστημονικής φαντασίας παρατηρούμε την ανθρωπότητα ενωμένη για να υπερασπιστεί τον εαυτό της από τις εχθρικές επιθέσεις άλλων όντων του διαστήματος, ισχυρότερων και περισσότερο τεχνολογικά αναπτυγμένων από μας. Φανταστείτε αυτή την ενότητα και την συνεκτική συλλογική ταυτότητα (της έννοιας ανθρωπότητα) δίχως τους εξωγήινους κινδύνους; Μοιάζει Καφαβική ειρωνεία, μα αντιστοίχως και υπαρξιακή αναγκαιότητα.

Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.

Και μερικοί έφθασαν απ' τα σύνορα,

και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.

Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.

Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.

(Κωνσταντίνος Π. Καβάφης - Περιμένοντας τους Βαρβάρους)

Η ενιαία ανθρωπιστική αντίληψη της συλλογικής μας ταυτότητας φυσικά διαπερνά τις έννοιες της παραγωγής και της κατανάλωσης. Καθώς φαίνεται ο σύγχρονος δυτικός καπιταλισμός αναγνωρίζοντας τα όρια του κατευθύνεται -προκειμένου να επιβιώσει- στην αυτοοργάνωσή του σε κινέζικου τύπου οργανωτικές αρχές της οικονομίας και κατά συνέπεια των κοινωνιών. Σήμερα στην Αμερική το 90% του πλούτου είναι συσσωρευμένο στο 10% του πληθυσμού, δημιουργώντας μια εξόφθαλμα κακόσημη συνθήκη, που για να διατηρηθεί αυτό το 10% ήδη εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση. Στην ουσία ο φιλελεύθερος καπιταλισμός λειτουργεί διασπαστικά δημιουργώντας επαναλαμβανόμενες κρίσεις κεφαλαιακής επάρκειας και μέσα από αυτές να λειτουργεί ως μηχανισμός συγκέντρωσης του κεφαλαίου, να μετασχηματίζει την παραγωγική ισχύ σε εξουσία και να εντείνει τις ανισότητες, αποβάλλοντας ουσιαστικά μέρη του πληθυσμού από την κοινωνική ζωή. Η συμπίεση της λεγόμενης μεσαίας τάξης που λειτουργούσε κατευναστικά στην πρότερη καπιταλιστική φάση δημιουργεί δύο αντιθετικούς κοινωνικούς πόλους και στην ουσία μεγαλώνει την ψαλίδα μεταξύ φτωχών και πλουσίων. Ενάντια σ’ αυτή την «κινεζοποίηση» της αγοράς και της ζωής μας, έχουμε να αγωνιστούμε για τη διαμόρφωση ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης, εργασίας και κοινωνικής συγκρότησης, με κυριαρχία των ηθικών αρχών, την επαναφορά της τοπικότητας (ως ενίσχυση της δημοκρατίας) και της μεσότητας ή αλλιώς της αυτάρκειας. Το αξιακό σύστημα των ανθρώπων χρειάζεται να δανειστεί από τη φύση τη σοφία της και να επανασχηματίσει τις προτεραιότητές του. Στην ουσία οι κατευθύνσεις είναι δύο: προς την διόγκωση των ανισοτήτων ή προς την διεύρυνση των κοινωνικών δυνατοτήτων προς μια ουτοπική συλλογική πορεία της ανθρωπότητας. 

Τι ρόλο λοιπόν μπορεί και είναι ανάγκη να παίξει η ψυχοθεραπεία σε αυτή τη νέα εποχή; Η ψυχοθεραπεία χρειάζεται να γίνει περισσότερο «κοινωνιολογική», ερμηνευτική και αναλυτική. Να στοχεύει στην ερμηνευτική ανάλυση της κοινωνικής πραγματικότητας, μέσω της οποίας θα επιχειρεί να μεταφέρει ένα μήνυμα που θα δράσει καταλυτικά στην ζώσα πραγματικότητα των θεραπευόμενων. Ο ψυχοθεραπευτής γίνεται στην ουσία ενδιάμεσος μεταξύ εαυτού και κόσμου, μια γέφυρα που δύναται να ενδυναμώσει τους δεσμούς μεταξύ του εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας του υποκειμένου. Η καταλυτική αυτή συνεισφορά του θεραπευτή απαιτεί την αυθεντική του στάση, καθώς και τη συνεχή αναζήτηση του εαυτού ως άλλο, δηλαδή της αναζήτησης του κόσμου ως γνώση του εαυτού. Η σχέση αυτή μεταφέρει σε όλα τα πεδία νέες αντικειμενικές αλήθειες ως υποκειμενικά βιώματα και επιτρέπει την ανάπτυξη της ατομικής ελευθερίας μέσα σε ένα πλαίσιο μιας οργανωμένης συλλογικής αίσθησης.

Η ψυχοθεραπεία έχει ένα ρόλο πολιτικό, συγκεφαλαιωτικό και συνάμα κοινωνικοποιητικό, δηλαδή να υποστηρίξει το υποκείμενο στην προσπάθειά του να ξεφύγει από τη φάση του  καταναλωτή και τις νευρώσεις που αυτή παρήγαγε και να γίνει δημιουργήσει ένα πιο υγιές πλαίσιο αυτοαναφορικότητας.   

Η πανδημική κρίση του covid-19 φέρνει με ένταση στην επιφάνεια μια διπολική αντίφαση που συνοδεύει όλες τις μεγάλες κρίσεις, ατομικές ή συλλογικές. Η κρίση, αφενός, λειτουργεί ως εξωτερικός πυροκροτητής μιας νοηματικής ζύμωσης και εν τέλει της παραγωγής νέων σχημάτων και συμπεριφορών και, αφετέρου, ως επιτελεστική κατασκευή των ίδιων των νοηματοδοτήσεών μας, συχνά, μάλιστα, νοηματοδοτήσεων που προϋπάρχουν και απλώς ενεργοποιούνται ξανά εκ των υστέρων. Η τωρινή κρίση να λειτουργήσει διαμεσολαβητικά μεταξύ του ανθρώπου και του μη ανθρώπινου. Ενάντια επομένως στην διχαστική κατεύθυνση της ελιτίστικης αντίληψης για την κοινωνική συγκρότηση έχουμε την ευθύνη να προτάξουμε ένα άλλο μοντέλο κοινωνικής αναφοράς. Η ουτοπία είναι μπροστά μας ως ενδεχόμενος προορισμός και η ενδεχομενικότητά της θα παραμένει ρυθμιστής αυτής της πορείας. Ο νέος προορισμός απαιτεί μια εξάρθρωση προς το πραγματικό, μια στροφή προς ένα νέο ρεαλισμό, ο οποίος με κριτικό αναστοχασμό θα ακολουθεί τις αιτιακές εξηγήσεις των κοινωνικών φαινομένων και θα συγκεφαλαιώνει τις υποκειμενικές εκφάνσεις με το κοινωνικό γίγνεσθαι.