ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΗ Η ΠΟΡΕΙΑ προς ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ

Το θέμα που αναλύω εδώ είναι διαχρονικό και αφορά  την οικογένεια ως σύστημα και τις εσωτερικές οικογενειακές διεργασίες  και τους παράγοντες  που οδηγούν στην εμφάνιση της τοξικοεξάρτησης.

Η οικογένεια είναι ένας θεσμός με τεράστια κοινωνικοποιητική σημασία για το υποκείμενο και θα λέγαμε πως αποτελεί τον βασικό κοινωνικό πυρήνα. Η οικογένεια εκφράζει την αξία. Έχει τεράστια δύναμη και ως εκ τούτου χρειάζεται να ξέρουμε το «γίγνεσθαι» της οικογένειας μας, για να προσδιορίσουμε τις προσωπικές μας ανάγκες και προορισμούς. Όσο το άτομο εμβαθύνει στην γνώση της οικογένειας του αυτό παράλληλα του επιτρέπει ένα εσωτερικό ταξίδι αναζήτησης του εαυτού του. Ψάχνοντας την οικογένεια μας, ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας.

Ο θεσμός της οικογένειας περνάει τον τελευταίο καιρό μια μεγάλη κρίση ταυτότητας. Παλιότερα, η ευρύτερη οικογένεια ήταν εκείνη που εκπαίδευε τους νέους γονείς στο ρόλο τους, καθώς και κοινωνικοποιούσε σε αρκετά μεγάλο σημείο τα παιδιά. Επίσης η διαφορά απόψεων από γενιά σε γενιά δεν ήταν μεγάλη αφού οι κοινωνικές αλλαγές δεν ήταν τόσο ραγδαίες όσο οι σημερινές.

Ας δούμε αναλυτικά και σχηματικά τι γινόταν παραδοσιακά, από ποιες φάσεις εξέλιξης πέρασε η Ελληνική Οικογένεια και πως λειτουργεί  σήμερα.[1] Η ταυτότητα του ανθρώπου παραδοσιακά διαμορφωνόταν μέσα από κοινές αξίες, κανόνες, ρόλους και συμπεριφορές που σηματοδοτούνταν από την κυρίαρχη ιδεολογία και κουλτούρα της κοινότητας. Λειτουργούσε δηλαδή μέσα από στερεότυπες συμπεριφορές (συνήθειες) που η κοινότητα  διαμέσου της οικογένειας διαμόρφωνε. Σήμερα ο άνθρωπος μεταφράζει σε προσωπικό επίπεδο τα κοινωνικά ερεθίσματα και δρα μέσα από συγκινησιακές διεργασίες (τι νοιώθω), γνωστικές διεργασίες (γιατί το κάνω), τις παραδόσεις και τα έθιμα και εξετάζοντας τις συνέπειες της κάθε πράξης   και επιλογής του. (σχήμα 1)

Σχήμα 1.

Σε ένα χρόνο Χ1, που  συμβολίζει    την    παραδοσιακή κοινωνία,   η οικογένεια έχει διάτρητα όρια, τους κανόνες της αρχές και τις αξίες τις ορίζει η κοινότητα η οποία έχει πιο κλειστά όρια σε σχέση με άλλες κοινότητες. Για παράδειγμα στις παραδοσιακές κοινωνίες το πέρασμα στην εφηβεία, , γινόταν υπό την μη παρεμβατική επίβλεψη των ενηλίκων. Συνεπώς οι νέοι μπορούσαν να φέρουν σε πέρας τις διαδικασίες του χωρισμού από την οικογένεια και της ανεξαρτητοποίησης, χωρίς ωστόσο να αποξενωθούν από την οικογένεια και την κοινωνία. (σχήμα 2).

Υπήρχε η βαθιά εμπεδωμένη πεποίθηση (που μας πάει πίσω στις ρίζες της ανθρωπότητας, αλλά και πέρα από αυτή), ότι η οικογένεια αποτελεί τη βάση για την επιβίωση.     

                                                           Σχήμα 2.

Σε ένα χρόνο Χ2 η οικογένεια πλέον είναι πυρηνική. Τα όρια της οικογένειας είναι πιο ιδιωτικοποιημένα. Στην παρούσα φάση αποδίδεται η ουσία του παιδοκεντρικού σκοπού της οικογένειας. (σχήμα 3).

                                              Σχήμα 3.

Σε ένα χρόνο Χ3 η κοινωνία εστιάζει στο άτομο. Το άτομο λαμβάνεται πλέον, όχι μόνο ως κοινωνικό όν αλλά και ως προσωπικότητα. (σχήμα 4).

                                              Σχήμα 4.

Σε ένα χρόνο Χ4 τα άτομα εστιάζουν στις διαπροσωπικές σχέσεις και νοηματοδοτούν την ζωή τους  μέσα από αυτό το πρίσμα πολύ περισσότερο από ότι οι προηγούμενες γενιές . (σχήμα 5).

                                               Σχήμα 5.

Ας δούμε όμως τι συμβαίνει διαχρονικά και πως η οικογένεια και το άτομο επηρεάζεται από την ιδεολογία των προηγούμενων γενεών και πως αυτό δίχως προσωπική διαφοροποίηση μπορεί να καταστεί δυσλειτουργικό : Στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα παρατηρούμε μια συνεχόμενη και εναλλασσόμενη πορεία των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα (Χ1, Χ2, Χ3, Χ4). Οι άνθρωποι, αποφασίζουν και δρουν λειτουργώντας πότε στο ένα επίπεδο και πότε στο άλλο, με διαφορετικό κάθε φορά βαθμό παραδοσιακότητας. Επί παραδείγματι, η απόφαση για το πως επιλέγουμε τον/την σύντροφό μας, πότε θα παντρεύουμε, πως θα γίνει η τελετή του γάμου, ποιος θα φυλάσσει τα παιδιά, είναι αποφάσεις που παίρνουμε σκεφτόμενοι είτε με παραδοσιακά κριτήρια (με τα κριτήρια των γονιών μας) είτε με διαφοροποιημένα κριτήρια που ταιριάζουν στο άτομό μας και στις επιταγές της εποχής μας.

Σε αυτό το ανεβοκατέβασμα, μεταξύ παραδοσιακής και σύγχρονης κουλτούρας και διαφορετικής διαδικασίας ταυτοποίησης, οφείλουμε να συνθέσουμε ποιητικά μια παλαιά και τιμημένη παράδοση με τον σύγχρονο πολιτισμό ως προϋπόθεση για μια πιο λειτουργική ζωή. Όπως λέει ο Ράμφος «η παράδοση δεν διαρκεί τυραννικά ούτε μεταμφιεσμένη σε ανανέωση. Η παράδοση διαρκεί ποιητικά σαν την συνέχεια αλυσιδωτής δημιουργίας. 

Το αποτέλεσμα της μη σύνθεσης είναι δυνατόν να οδηγήσει τον άνθρωπο (ιδιαίτερα σε μεταβατικές περιόδους και σε καταστάσεις έντονου στρες) σε πολιτισμική σύγχυση. (σχήμα 6).

                                             Σχήμα 6.

Σε αυτή την περίπτωση η σύγχυση, λοιπόν, δεν είναι τόσο ατομική όσο σύγχυση διαγενεακή και αφορά την προσαρμογή του ατόμου στο κοινωνικό του περιβάλλον. Η σύγχυση αυτή παρατηρείται, περισσότερο στο χρόνο χ3, στην προσπάθεια δηλαδή που κάνει το άτομο προς μια αυτόνομη πορεία. Εδώ εντάσσεται και η Τοξικοεξάρτηση. Οι οικογένειες αυτές δεν μπόρεσαν να κάμουν αυτή τη σύνθεση, λόγω άλυτων συγκρούσεων και ακαμψίας των προτύπων συναλλαγής με αποτέλεσμα να δημιουργούν άτομα που ενώ θέλουν να αυτονομηθούν εμπλέκονται σε μια προβληματική (μένουν φεύγοντας και φεύγουν μένοντας), που θα εξηγήσω παρακάτω.

Οικονομικοί και πολιτικοί λόγοι οδήγησαν την ανθρωπότητα σε μια ταχύρυθμη κοινωνική αλλαγή, η οποία ζητάει από την οικογένεια να φύγει, να περάσει από την οργάνωση που τη χαρακτήριζε (ευρεία οικογένεια – κύκλος των δικών), στο βασικό πυρήνα πατέρας – μητέρα  - παιδιά. Παγκόσμια, αυτό συμβαίνει πρώτη φορά. Στα πιο προηγμένα οικονομικά κράτη, αυτό συνέβη πιο νωρίς, ενώ στην Ελλάδα συμβαίνει τα τελευταία 50 χρόνια. Έχει αλλάξει η δομή, η οργάνωση και ο τρόπος εκπαίδευσης της οικογένειας. Πενήντα χρόνια πριν, εκπαιδεύω έναν άνθρωπο σήμαινε ότι βοηθάω μέσα από ρόλους, αξίες, κανόνες, συνήθειες, να ενταχθεί στο κοινωνικό πλαίσιο. Οι γονείς λοιπόν και όλοι οι ενήλικες είχαν σαν έργο να στηρίζουν, να επαινούν και να προωθούν το «σωστό» και να τιμωρούν το «λάθος».

Σήμερα αυτό που ζητιέται στην ουσία από την οικογένεια, είναι να ετοιμάσει τα παιδιά της, για την ένταξή τους σ΄ ένα κοινωνικό σύνολο που δεν έχει συγκεκριμένους κανόνες, αξίες, συνήθειες και ρόλους. Γιατί, αυτά πλέον είναι υποκειμενικά.

Η οργάνωση της ταυτότητας του παιδιού, δεν ήταν έργο μόνο των γονιών παραδοσιακά, αλλά και της ευρύτερης οικογένειας, και επέτρεπε δημιουργικές αλλά και αρνητικές ταυτίσεις. Έτσι, η ταυτότητα των παιδιών ολοκληρώνονταν τόσο από τη στάση και τις πράξεις των μεγάλων, όσο και από την καθημερινή χειροπιαστή άσκηση, μέσα από τον κύκλο των μεγάλων, των εφήβων και των παιδιών.

Η οικογένεια πάντα λοιπόν περνούσε φάσεις εξέλιξης, ανάλογα με το έργο της. Να γεννήσει, να μεγαλώσει και να εντάξει τα παιδιά της.

Το ζήτημα είναι ότι πάμε σήμερα να μεγαλώσουμε τα παιδιά μας με τα όπλα του 1960, να είναι ενήλικες το 2020.

Επιγραμματικά, σήμερα η πυρηνική οικογένεια καλείται να κοινωνικοποιήσει τα παιδιά της μέσα σε ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες. Αυτό συμβαίνει επειδή:

1.      Η εμπειρία ζωής που έχουν οι γονείς, λόγω των ραγδαίων κοινωνικών αλλαγών δεν ανταποκρίνεται στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο νέος σήμερα, κι έτσι συχνά εκείνοι νοιώθουν ανίσχυροι μπροστά στα ερωτήματα που άμεσα ή έμμεσα θέτουν τα παιδιά τους.

2.      Οι γονείς είναι ανεκπαίδευτοι σε σχέση με τις απαιτήσεις που έχει ο ρόλος τους, ενώ δεν υπάρχει το κοντινό κοινωνικό περιβάλλον που παλιότερα τους βοηθούσε στο μεγάλωμα των παιδιών.

3.      Η οικογένεια η ίδια σαν αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας ενσωματώνει καθημερινά μηνύματα, υπερκαταναλωτισμού, κοινωνικής ανέλιξης μέσα από τον πλούτο, εξάρτησης από υλικά αγαθά, κ.α. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αποπροσανατολίζεται η οικογένεια από τον θεμελιώδη σκοπό της  να είναι χώρος εκμάθησης αξιών, ουσιαστικών σχέσεων και ανάπτυξης υγιούς ταυτότητας για το παιδί.

4.      Συχνά οι αυξημένες απαιτήσεις που υπάρχουν για τους γονείς έξω από το σπίτι, τους απομακρύνουν από την μεταξύ τους σχέση και από τη σχέση με το παιδί τους. Έτσι ο έφηβος πια λύνει όλο και περισσότερο μόνος  τα προβλήματα του.

5.      Στην σημερινή εποχή έχουν καταρριφθεί οι κοινωνικές νόρμες που ίσχυαν παλιότερα, ενώ δεν έχουν αντικατασταθεί από νέες. Έτσι η οικογένεια πλέον δεν έχει συγκεκριμένους (κοινωνικά δεδομένους) τρόπους που θα την βοηθήσουν να λειτουργήσει και να εκπαιδεύσει τα παιδιά της για τη ζωή.

6.      Τέλος, ο ρόλος του πατέρα και της μητέρας είναι πλέον συγκεχυμένος, με αποτέλεσμα κάποιες φορές να είναι δυσλειτουργικός.

Οι οικογένειες με εξαρτημένα μέλη, είναι οικογένειες που δεν μπόρεσαν να απαντήσουν δημιουργικά στα παραπάνω θέματα. Παρατηρώντας περισσότερο, την οικογένεια με εξαρτημένο μέλος, βλέπουμε ότι υπάρχουν συγκεκριμένες στάσεις απέναντι στη ζωή που επαναλαμβάνονται:

1.      Τα όρια είναι συγκεχυμένα, με αποτέλεσμα ένα παιδί να μην παίρνει ξεκάθαρα μηνύματα.

2.      Συχνά υπάρχουν διπλά μηνύματα από τους δύο γονείς και το παιδί «μπαίνει ανάμεσα» επιλέγοντας αυτό που τον συμφέρει.

3.      Η έννοια της «θυσίας» του γονιού για το παιδί του, επίσης είναι συνηθισμένο φαινόμενο στην οικογένεια του χρήστη. Στη θυσία του γονιού το παιδί αντιδράει με αρνητικό και κάποιες φορές αυτοκαταστροφικό τρόπο και καταλήγει στην εξάρτηση. Η ίδια η θυσία είναι αυτοκαταστροφική πράξη και αν ο γονιός δεν έχει προσωπικό νόημα ζωής, διδάσκει αυτοκαταστροφή στο παιδί του.

4.      Η υπερπροστασία είναι επίσης μια στάση ζωής του γονιού που δεν επιτρέπει στο παιδί να αναπτύξει τη δική του ταυτότητα και ενδιαφέροντα δυναμώνοντας έτσι τις αντιστάσεις του απέναντι στην εξάρτηση.

5.      Υπάρχουν μη  ρεαλιστικές  προσδοκίες των γονιών προς τα παιδιά τους.

6.      Παρατηρείται έντονη πίεση  για  σχολική  επιτυχία.

7.      Υπάρχει έλλειψη ή/και κακή  χρήση  ελεύθερου  χρόνου, γονέων  και  παιδιών.

Βλέπουμε δηλαδή ότι η οικογένεια του Έλληνα τοξικομανούς συγκεντρώνει πολλά χαρακτηριστικά και τρόπους ενδοοικογενειακής επικοινωνίας που χαρακτηρίζουν τη μέση ελληνική, μεταπολεμική, πυρηνική οικογένεια. Τα συγκεντρώνει, όμως, σε παθολογικό βαθμό και αντανακλά με ακραίο τρόπο την κρίση της οικογένειας, μια κρίση μετάβασης που επιτείνει την τρομακτική σύγχυση αντιλήψεων, απόψεων, ρόλων και αξιών.

Ο χαρακτηρισμός «παθολογικές» προορίζεται για οικογένειες οι οποίες μπροστά στο στρες αυξάνουν την ακαμψία των προτύπων συναλλαγής και των ορίων τους και αποφεύγουν ή αντιστέκονται σε οποιαδήποτε εξερεύνηση εναλλακτικών προτύπων.

Ας δούμε ειδικότερα πως μια οικογένεια δημιουργεί ευάλωτα άτομα και ποιοι παράγοντες μπορεί να οδηγήσουν ένα άτομο στην εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες:

1.      Έλλειψη  διαλόγου – επικοινωνίας και αδυναμία να εκφράσουν ανοιχτά τα συναισθήματά τους.

2.      Κοινωνικά  απομονωμένοι  γονείς  -  παθητικοί γονείς.

3.      Συναισθηματική  απουσία  γονιών.

4.      Έλλειψη  Αξιών, Αρχών, Πίστης.

5.      Η οικογενειακή ζωή είναι πολύ συμβατική.

6.      Κοινωνικές, οικονομικές στερήσεις (μετανάστευση).

7.      Μεγάλος βαθμός ενδοοικογενειακής σύγκρουσης (που συνήθως εκφράζεται με πρωτόγονους τρόπους).

8.      Ανυπαρξία ή αυστηρότητα στην επιβολή των κανόνων.

9.      Φτωχές πρακτικές κοινωνικοποίησης.

10.  Φόβος της οικογένειας να αφήσει το άτομο να φύγει και φόβος του ατόμου να αυτονομηθεί.

11.  Χωρισμός ή διαζύγιο των γονέων (αν και πιο σημαντικός παράγοντας ευαλωτότητας αποτελεί η αρνητική σχέση των γονιών).

12.  Συμμαχία του γονιού με κάποιο παιδί (συνήθως του αντίθετου φύλου).

13.  Ανάληψη  γονεϊκών ευθυνών από τον έφηβο. Αναστροφή ρόλων γονιών – παιδιού (ο έφηβος αναλαμβάνει ρόλο «υπεργονιού»). 

14.  Θάνατος κάποιου  σημαντικού μέλους της οικογένειας κατά την προεφηβική ηλικία του παιδιού.

15.  Σοβαρή ή χρόνια ασθένεια του παιδιού ή και κάποιου από τους γονείς.

16.  Χρήση  παράνομων  ή νόμιμων ουσιών από τους γονείς.

17.  Ψυχοσυναισθηματικά προβλήματα των γονιών.

Η τοξικοεξάρτηση ως σύμπτωμα

Η προσέγγιση της οικογένειας και των ενδογενών σχέσεων της, ταυτόχρονα με την παρατήρηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών της και τη διερεύνηση της συμπεριφοράς τους, οδήγησε κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών σε μια καινούργια θεώρηση της σχέσης ατόμου – οικογένειας.

Έγινε πλέον φανερό ότι η ψυχική διαταραχή αποτελεί εκδήλωση οικογενειακής δυσλειτουργίας και ότι η διαταραγμένη και πολλές φορές καταστροφική συμπεριφορά του «προβληματικού μέλους», εκφράζει διαταραγμένες και προβληματικές σχέσεις.

Σε σύνθετα και πολυπαραγοντικά φαινόμενα όπως η τοξικοεξάρτηση είναι απαραίτητο να εξετάζονται οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες από την μία πλευρά, οι οργανικοί παράγοντες από την άλλη και οι μηχανισμοί που εξηγούν την σχέση μεταξύ τους, δηλαδή την μετατροπή των νοητικών και συγκινησιακών μηνυμάτων σε οργανικό σύμπτωμα.

Ο Minuchin, γνωστός ψυχοθεραπευτής οικογένειας, μίλησε για οικογένειες οι οποίες χαρακτηρίζονται από την τάση να διοχετεύουν τις καλυμμένες ενδοοικογενειακές συγκρούσεις σε σωματικές αρρώστιες.

Παρατηρώντας τα μέλη της Οικογένειας ενός χρήστη, να συναλλάσσονται μεταξύ τους στα πλαίσια της οικογενειακής ψυχοθεραπείας, διαπιστώνει κανείς γρήγορα όχι μόνο το βαθμό της αταξίας στο τρόπο που επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και τους μηχανισμούς που μπορεί να οδηγήσουν σε σωματικές διαταραχές π.χ. πως μπλοκάρουν ο ένας την έκφραση των συναισθημάτων του άλλου, που βρίσκουν μετά διέξοδο μέσα από βιολογικούς μηχανισμούς σε συγκεκριμένες διαταραχές.    

Κατά την γνώμη μου, λοιπόν, οι μηχανισμοί που αφορούν τους τρόπους συναλλαγής ανάμεσα στο άτομο και τη οικογένεια του είναι χρήσιμοι για την κατανόηση του φαινομένου της τοξικοεξάρτησης.

Η τοξικοεξάρτηση λοιπόν, αποτελεί το τελικό στάδιο μιας δυσλειτουργίας που έχει τις ρίζες της στο παρελθόν και στην οποία ενέχεται το οικογενειακό σύστημα στο σύνολο του.

Όπως βλέπετε και στο σχήμα 7 η χρήση αποτελεί την κορυφή του παγόβουνου όπου κάτω από την επιφάνεια του νερού βρίσκονται ατομικά, οικογενειακά και κοινωνικά προβλήματα.

                  Σχήμα7.

Ο χρήστης γίνεται το θύμα, το μαύρο πρόβατο, το προβληματικό μέλος και παράλληλα δύναται να γίνει ο φορέας της αλλαγής. Είναι αυτός που θυσιάζεται για την συνοχή της οικογενειακής δομής και γίνεται ταυτόχρονα το ευάλωτο και το δυνατό μέλος της οικογένειάς του.

Αντιμετωπίζοντας το φαινόμενο της τοξικοεξάρτησης  μας δύνονται δύο επιλογές:

1.      Να ασχοληθούμε με τη χρήση ως το κυρίαρχο πρόβλημα (δηλαδή μόνο με την κορυφή του παγόβουνου).

2.      Ή να ασχοληθούμε με την χρήση ως σύμπτωμα της οικογενειακής δυσλειτουργίας, εστιάζοντας στην οικογενειακή διεργασία, την οικογένεια ως σύνολο (δηλαδή με το μέρος του παγόβουνου που δεν φαίνεται, αλλά είναι το μεγαλύτερο).

Στην πρώτη περίπτωση αντιμετωπίζουμε την τοξικοεξάρτηση:

·      Εστιάζοντας στο χρήστη ως το προβληματικό και αδύναμο μέλος της οικογένειας. Εδώ η ίδια η οικογένεια αντιμετωπίζει το χρήστη ως ασθενή, και επικεντρώνει την λειτουργία της γύρω από αυτόν.

·      Θεωρώντας το χρήστη ως τον λιγότερο κινητοποιημένο για αλλαγή.

·      Παρεμβαίνοντας εξωτερικά, δίνοντας υποκατάστατα ή φάρμακα για να καταπολεμήσουμε το σύμπτωμα.

·      Μη επιτρέποντας τη διαγενεακή και ενδοοικογενειακή διεργασία να εξελιχθεί και το σύμπτωμα να γίνει αφετηρία η οικογένεια να διαφοροποιηθεί.

Στη δεύτερη περίπτωση εστιάζουμε:

·      Στο χρήστη ως το πιο δυνατό μέλος, αυτόν που με έστω με αυτοκαταστροφικό τρόπο προσπαθεί να φέρει στην επιφάνεια τις πραγματικές δυσλειτουργίες της οικογένειάς του.

·      Στο χρήστη ως τον πιο κινητοποιημένο για αλλαγή

·      Δεν παρεμβαίνουμε εξωτερικά με υποκατάστατα

·      Επιτρέπουμε την διαγενεακή και την ενδοοικογενειακή διεργασία να αξιοποιήσει το σύμπτωμα ως αφετηρία  για διαφοροποίηση του οικογενειακού συστήματος.

Στην θεραπεία της τοξικοεξάρτησης στα στεγνά προγράμματα, καθώς και στην οικογενειακή θεραπεία ο στόχος είναι να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα επικοινωνούν και δημιουργούν σχέσεις, όπως και οι σχέσεις με διάφορες ιδέες, ιδεολογικά κατασκευάσματα και στάσεις ζωής.

Με βάση τη συστημική προσέγγιση η εκδηλούμενη προβληματική συμπεριφορά, όπως η χρήση ναρκωτικών, θεωρείται αποτέλεσμα δυσλειτουργίας του όλου οικογενειακού συστήματος. Με βάση την αρχή ότι τα συστήματα ισορροπούν μέσα από την συνεχή επικοινωνία και αλληλοαντίδραση των επιμέρους μερών τους και τη λειτουργία αυτών ως όλο, θεωρείται ότι είναι απαραίτητο να υπάρχει το πρόβλημα για να εξυπηρετήσει τη λειτουργία του συγκεκριμένου συστήματος.

Η πορεία στη χρήση

Το σύμπτωμα της τοξικομανίας εμφανίζεται λοιπόν, μέσα στην οικογένεια κάποια στιγμή ως λύση κάποιων προβλημάτων της. Είναι η παράδοξη λύση στο βασανιστικό δίλημμα όπως το βιώνει τόσο ο έφηβος όσο και η οικογένεια του, να μείνει ή να φύγει από το σπίτι. (σχήμα 8).

             Σχήμα 8

Οι οικογένειες στις οποίες  εμφανίζεται το σύμπτωμα της τοξικοεξάρτησης δεν έχουν καταφέρει:

1.      Να μεταδώσουν στο άτομο το αίσθημα ότι ανήκει στην οικογένεια

2.      Να το κοινωνικοποιήσουν, να το βοηθήσουν να καταστεί μια συγκροτημένη και ανεξάρτητη προσωπικότητα.

Η Περιέργεια, η μίμηση, ο πειραματισμός, η έλξη για το απαγορευμένο, η μυθοποίηση των ναρκωτικών, οι παρέες , η  μεγάλη και εύκολη διαθεσιμότητα των ουσιών, είναι λόγοι που μπορούν να οδηγήσουν ένα νέο να πειραματιστεί με τις ουσίες. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι οπωσδήποτε ένας νέος θα οδηγηθεί στην εξάρτηση.

Μόνο τα άτομα – κυρίως οι έφηβοι – που είναι μπλεγμένοι στην παραπάνω προβληματική είναι δυνατόν να στραφούν στη χρήση κάποιας ναρκωτικής ουσίας – συνήθως χασίς – σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να ανήκουν κάπου  και να είναι κάποιοι, και από εκεί, μέσα από ένα μηχανισμό κοινωνικοποίησης στη ναρκωκουλτούρα να οδηγηθούν στην εξάρτηση και στον τρόπο ζωής που αυτή συνεπάγεται.

Με άλλα λόγια, η εξάρτηση απαιτεί τη συνάντηση μιας προσωπικής, ψυχολογικής κρίσης με την κοινωνική. Η συνάντηση αυτή διαμεσολαβείται  πάντα από την κρίση της συγκεκριμένης οικογένειας. (σχήμα 9.)

                                               Σχήμα 9.

                

                                                                                                             

Ο ρόλος της οικογένειας στη θεραπεία της τοξικοεξάρτησης

και στην υποτροπή

Έχει ενδιαφέρον να αναφερθώ με λίγα λόγια για το ρόλο που διαδραματίζει η οικογένεια στην διαδικασία απεξάρτησης του χρήστη καθώς και στην υποτροπή του χρήστη από την διαδικασία αυτή.

Η οικογένεια στην Ελλάδα παραμένει μέχρι σήμερα ένας σημαντικός θεσμός που λειτουργεί προληπτικά και προστατευτικά για τα μέλη της και ενισχυτικά για την αντιμετώπιση της εξάρτησης και την αποφυγή επιδείνωσης. Παρ’ όλες τις μεταβολές στη σύνθεση, τη μορφή και τις λειτουργίες του οικογενειακού δεσμού, η ελληνική οικογένεια διατηρεί τη λειτουργία ενός προστατευτικού / υποστηρικτικού δικτύου, το οποίο δραστηριοποιείται για την αντιμετώπιση δυσκολιών / κρίσεων που αντιμετωπίζουν τα μέλη της.

Είναι σημαντικό, η οικογένεια να εντάσσεται σε παράλληλη με το άτομο θεραπεία, γιατί αν το οικογενειακό σύστημα δεν αλλάζει (δεν απαντά δημιουργικά στις ανάγκες του ρόλου της, και το κάθε μέλος της δεν αναπτύσσει αυτόνομη δραστηριότητα), τότε αποτελεί έναν αυξημένο παράγοντα υποτροπής.

Το άτομο μετά την κύρια θεραπευτική φάση έχει ανάγκη (ή και την τάση) να θέλει να δοκιμάσει την νέα του ταυτότητα σε οικογενειακό επίπεδο και απέναντι στη αντοχή του στη χρήση ουσιών. Χρειάζεται κατά κάποιον τρόπο να «πιστοποιήσει» την αλλαγή του απέναντι σε δύο καταστάσεις που τον χαρακτήριζαν πριν την θεραπεία, και αποτελούσαν ισχυρά σημεία αναφοράς.

Η οικογένεια αποτελεί ένα ασφαλές καταφύγιο για το άτομο που βρίσκεται σε κρίση ή που αντιμετωπίζει προσωπικές δυσκολίες και προβλήματα. Και αυτό γιατί η οικογένεια έχει την τάση να απλώνει την φτερούγα της όταν ένα μέλος της είναι σε κίνδυνο ή δυσκολία.

Η οικογένεια λοιπόν αποτελεί τον κατεξοχήν παράγοντα που στην υποτροπή ενός μέλους της μπορεί να απαντήσει με υποτροπή δική της (καταργώντας έτσι την αυτονομία του ατόμου και τη λειτουργικότητα του συστήματος).

Τι αποτελεί λειτουργική συναλλαγή σήμερα

Ας δούμε όμως τι αποτελεί λειτουργική συναλλαγή σήμερα; Ποιες είναι οι λειτουργίες που πρέπει να έχει η σημερινή οικογένεια; προσπαθώντας να αποτυπώσουμε, παράλληλα, τις μεταμορφώσεις που οφείλει να κάνει η οικογένεια του τοξικομανούς κατά την διάρκεια της απεξάρτησης και της οικογενειακής θεραπείας.  

Ο σύγχρονος πατέρας και η σύγχρονη μητέρα λοιπόν, μπροστά στην κοινωνική αλλαγή, και στις μεταμορφώσεις που έχει υποστεί η σημερινή οικογένεια,  έχοντας σαν μοναδική βιωμένη γνώση τον τρόπο του δικού τους μεγαλώματος, βρίσκονται με πολύ αγωνία μπροστά σε βασικά ερωτήματα: τι είναι σωστό, τι είναι λάθος σήμερα; Τι χρειάζεται να κάνω για να βοηθήσω τα παιδιά μου να βγουν πιο ολοκληρωμένοι και υπεύθυνοι άνθρωποι στο σημερινό κοινωνικό πλαίσιο που είναι πια ολόκληρος ο κόσμος. Το ερώτημα είναι λοιπόν πως ετοιμάζει η οικογένεια τα παιδιά που γεννάει ώστε: όπως / καθώς μεγαλώνουν να αρτιώνουν την προσωπικότητά τους και να εντάσσονται δημιουργικά στο κοινωνικό πλαίσιο που ζει η οικογένεια και σε όποιο κοινωνικό πλαίσιο τους καλέσει η ζωή να ζήσουν. Βάζοντας έμφαση στο όπως / καθώς μιλάω για την εξέλιξη των ηλικιών των παιδιών, μια και άλλες επιδεξιότητες χρειάζονται για να μεγαλώσει ένα παιδί 0-2 χρονών, άλλες από 2-7 χρονών, άλλες από 7-12 χρονών και άλλες από 12-18 χρονών.

Ποια είναι λοιπόν τα βασικά στοιχεία τα οποία ο σύγχρονος πατέρας και η σύγχρονη μητέρα χρειάζονται να έχουν για το μεγάλωμα των παιδιών τους; Το «έτσι κάνουν όλοι, έτσι θα κάνω και εγώ», δεν μπορεί πλέον να στηρίξει το μεγάλωμα των παιδιών μια και αυτό αποτελούσε γνώρισμα της παραδοσιακής ομογενοποιημένης κοινωνίας.

Στην εποχή της πληροφορίας και της παγκοσμιοποίησης, το σύστημα αξιών ΚΛΟΝΙΖΕΤΑΙ, ο άνθρωπος χάνει πολλά από τα παραδοσιακά του στηρίγματα και δρα περισσότερο στο ατομικό παρά στο συλλογικό επίπεδο. Χρειάζονται, λοιπόν οι γονείς νέες πληροφορίες και δεξιότητες για να ανταποκριθούν στο ρόλο τους: Η συναισθηματική εξέλιξη και οι νοητικές διεργασίες – φυσικές σε κάθε άνθρωπο είναι αυτές που μας βοηθάνε κάθε φορά να κατανοήσουμε τι συμβαίνει.

Έτσι, μεγαλώνω έναν άνθρωπο σήμερα, σημαίνει τον βοηθάω να ξεκαθαρίζει την εικόνα του εαυτού του καθώς μεγαλώνει, δηλαδή να ξεκαθαρίζει τις αξίες του και να απαντάει σε τρία βασικά ερωτήματα: Ποιος είμαι, Που πάω, & Γιατί πάω εκεί που πάω.

Η οικογένεια χρειάζεται να είναι ενήμερη και να απαντά  δημιουργικά στα παρακάτω ερωτήματα.

• Γιατί αποτελούμε οικογένεια;
• Τι μας κρατάει μαζί;
• Ποιοι είναι ρόλοι που έχουμε;
• Ποιοι είναι οι κανόνες συμπεριφοράς;

Το πρώτο ερώτημα απαντά στο Σκοπό της Οικογένειας  : H ψυχοκοινωνική επιβίωση των μελών ανάγεται σε βασικό σκοπό για την δημιουργία της Οικογένειας.

Αν ο σκοπός απαντά στο «γιατί είμαστε μαζί» οι αξίες απαντούν στο «τι μας κρατάει μαζί».

Ενώ οι αξίες χρησιμεύουν στη διατήρηση της συνοχής και σταθερότητας της βασικής δομής, οι ρόλοι παραπέμπουν σε προδιαγραφές για την ανάθεση και ανάληψη ευθυνών στα άτομα που κρατούν δομικές θέσεις στο οικογενειακό σύστημα.

Και τέλος οι αντιλήψεις, οι στάσεις κ.λ.π. για τις διάφορες όψεις της καθημερινής συνύπαρξης, καθορίζουν τους επιμέρους «κώδικες συμπεριφοράς» που διέπουν την ενδοοικογενειακή συναλλαγή. (Αφορούν τις διάφορες αντιλήψεις για την ορατή συμπεριφορά σε σχέση με συγκεκριμένες δραστηριότητες όπως το φαγητό, ο ύπνος, η ψυχαγωγία και ούτε κάθε εξής. 

Όσο πιο πολύ ξεκαθαρίζει, σήμερα, ο άνθρωπος την εικόνα του εαυτού του τόσο πιο πολύ αναπτύσσει τα κριτήρια με τα οποία εντάσσεται στο κοινωνικό πλαίσιο, με υγιή τρόπο και απομακρύνεται από το ενδεχόμενο της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες και όχι μόνο.

Εμφανής λοιπόν η ανάγκη νέων πληροφοριών για το ρόλο του γονιού. Επειδή εμείς οι μεγάλοι βάζουμε τον «τόνο» της ζωής μέσα στην οικογένεια έχουμε την ευθύνη να διεργαζόμαστε τις πληροφορίες να είμαστε σε επαφή με τα συναισθήματά μας και να μαθαίνουμε ευρύτερα τη ζωή όπως / καθώς μεγαλώνουμε. Τότε μιλάμε για ένα γονεϊκό σύστημα που εξελίσσεται.

Ένα τέτοιο σύστημα αποτελεί την πρώτη βασική και σταθερή αναφορά για το σύστημα αξιών, του τρόπους του σκέπτεσθαι, του αισθάνεσθαι και του ανήκειν.

Αυτόματα τα παιδιά «υποχρεώνονται» να κάνουν πράξη, το σκέφτομαι, αισθάνομαι, ανήκω, να αποκτήσουν δηλαδή τις επιδεξιότητες που χρειάζεται να αναπτύξει ο σύγχρονος άνθρωπος.

Έτσι η πυρηνική οικογένεια γίνεται εργαστήρι ανάπτυξης ζωής.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Μόνικα μακ Γκόλντρικ – Ράντι Γκέρσον, Το Γενεόγραμμα, Αθήνα, Κέδρος, 1999.
2. Murray Bowen, Τρίγωνα στην οικογένεια, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,1998.
3. Χάρις Κατάκη, Οι τρεις ταυτότητες της Ελληνικής οικογένειας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,1998.
4. Daniel Goleman, η συναισθηματική νοημοσύνη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,1998.
5. Βασιλική Παπαδιώτη – Αθανασίου, οικογένεια και όρια, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000.
6. Monica McGoldrick, Ανοίγοντας τα παλιά σεντούκια, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,2002.
7. Jane Bluestein, Γονείς, έφηβοι και όρια, Αθήνα, Δίοδος, 2000.
8. Jean Berceret, Τοξικοεξάρτηση και προσωπικότητα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,1999.
9. Χάρις κατάκη, Το μωβ υγρό, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,1997.
10. Γιώργος Βέλτσιος, οικογένεια και φαντασιακές σχέσεις, Αθήνα, Παπαζήση, 1979.
11. Γιάννης Τσιάντης, Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας, τέυχος Α, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000.
12. Γιάννης Τσιάντης, Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας, τέυχος Β, Αθήνα, Καστανιώτης, 1993.
13. Ρίτσαρντ Σένετ, Η τυραννία της οικειότητας, Αθήνα, Νεφέλη, 1999.
14. Augustus Y. Napier, Το ζευγάρι ο εύθραυστος δεσμός, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,1997.
15. Τσιάντης Γιάννης – Δραγώνα Θάλεια, Μωρά και μητέρες, Αθήνα, Καστανιώτης, 1999.
16. Βασίλη Φίλια, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 1991.
17. Εξαρτήσεις, Οι εξαρτήσεις στην Ελλάδα- Η διεθνής εμπειρία- Για την ενημέρωση του αναγνώστη, τεύχος 1, Αθήνα, Ιούλιος 2002.
18. Τετράδια ψυχιατρικής, τεύχος 73, Εξαρτήσεις, Αθήνα, Ιανουάριος- Φεβρουάριος- Μάρτιος 2001.
19. Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, τεύχη 49, 61, 62, 69, 78, 79, 80, 81, 98-99, 103.
20. Κοινωνιοδημογραφικά χαρακτηριστικά και συνθήκες χρήσης των ατόμων που απευθύνθηκαν στα συμβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. από το 1995 έως το 1999, Διαχρονική μελέτη, ΚΕ.Θ.Ε.Α. 2001.

---

[1] Η εξέλιξη των φάσεων της Ελληνικής Οικογένειας θα δοθεί σχηματικά, ορίζοντας ως Χ τον χρόνο και ως Χ1, Χ2, Χ3, Χ4 την εξέλιξη της οικογένειας στον χρόνο, από την παραδοσιακή της μορφή ως το αυτονομημένο άτομο και τις διαφοροποιήσεις στις διαπροσωπικές και τις διαφυλικές σχέσεις.