Ubuntu ή «Είμαι, επειδή Είμαστε»
Ο εθελοντισμός έχει μια
ιδιαίτερη αξία σε μια εποχή έντονης ατομικότητας και κάθε φορά που
αναδεικνύεται, ειδικότερα έπειτα από μια καταστροφή, δημιουργεί μια ελπίδα και
δίνει μια ανάσα στην ψυχή μας.
Οι άνθρωποι που
συντάσσονται σε εθελοντικές δράσεις έχουν ένα «μέταλλο» που τους καθιστά
ανθεκτικούς στην αντιξοότητα κι αλληλέγγυους στον πόνο και τη δυστυχία των
άλλων. Ο εθελοντισμός έχει στην καρδιά του την βασική αξία μιας κοινωνίας, την
αλληλεγγύη, η οποία όπως έγραφα σε παλιότερο άρθρο μου είναι το φώλι της
ελπίδας για έναν καλύτερο κόσμο.
Ωστόσο οι κοινωνίες μας
δεν διακρίνονται στο σύνολό τους από αλληλέγγυες αλληλεπιδράσεις. Αντιθέτως,
δυστυχώς, οι διχασμοί και οι διχόνοιες ανακύπτουν συνεχώς στο τοπίο ενός
κατακερματισμένου κόσμου.
Εντούτοις, ο απώτερος
σκοπός μιας κοινωνίας είναι να λειτουργεί συνεκτικά κι αλληλέγγυα. Η ποιότητα
και το μέγεθος της αυτορρύθμισης και της «αυτό-ίασης» των κοινωνιών είναι το
βασικό κριτήριο της ισονομίας, της δικαιοσύνης και της εύρυθμης λειτουργίας της.
Μια τέτοια κοινωνία μπορεί να λειτουργεί αυτό-ρυθμιστικά και αυτό-θεραπευτικά
με γνώμονα την υγιή ανάπτυξη των μελών της.
Στην εποχή μας οι
συνεκτικοί δεσμοί των κοινωνιών έχουν υποστεί πολλά ρήγματα με συνέπεια οι
άνθρωποι να στεγάζονται σε «ετοιμόρροπες» -πολιτισμικές, ηθικές, κοινωνικές -
εστίες. Έχει διαρραγεί η ουσιαστική αίσθηση του ανήκειν και μοιάζει να
ακροβατούν σε τεντωμένο σκοινί.
Στο δυστοπικό αυτό τοπίο ο εθελοντισμός έρχεται να συντελέσει ένα συνεκτικό
ρόλο και να υποδείξει ένα νέο παράδειγμα συμμετοχικότητας, πολλές φορές
αντικαθιστώντας ή συμπληρώνοντας την ανεπάρκεια των θεσμικών φορέων. Οι ενδιάμεσοι
θεσμοί και οι συλλογικότητες που λειτουργούν ενδυναμωτικά κι αλληλέγγυα είναι
σχετικά πολλοί κι έρχονται τόσο από την παραδοσιακή μας κουλτούρα, όπως είναι διαχρονικά
οι στενοί οικογενειακοί δεσμοί και η ενεργοποίηση, στις δύσκολες περιστάσεις, των
συγγενικών δεσμών, ή άλλοι που προέκυψαν από την εξέλιξη της κοινωνίας, όπως είναι
οι νέου τύπου συλλογικότητες σαν τα κοινωνικά ιατρεία που δημιουργήθηκαν στην
αρχή της «οικονομικής κρίσης» την δεκαετία του 2010.
Η ψυχοθεραπεία περισσότερο
από κάθε άλλη εποχή έρχεται, επίσης, να παίξει ένα ρόλο διαμορφωτικό και
συνεκτικό για τον κοινωνικό δεσμό. Δεν αναφέρομαι
τόσο στην άσκησή της στο πεδίο της κλινικής εφαρμογής όσο κυρίως στο ότι η
ψυχοθεραπευτική διεργασία μπορεί να αποτελέσει μια «μήτρα» για τους αναγκαίους
κοινωνικούς μετασχηματισμούς και να προτείνει ένα νέο τρόπο «ανήκειν»[1]. Ένα νέο παράδειγμα συλλογικότητας
στην κλινική της εφαρμογή είναι σίγουρα οι ψυχοθεραπευτικές ομάδες, στις οποίες
το πνεύμα και η δύναμη της ομάδας συναντιούνται με τις αντίστοιχες ιδιότητες της
ψυχοθεραπευτικής επιστήμης. Η άσκηση βέβαια της ψυχοθεραπείας δεν έχει
εθελοντικό χαρακτήρα (παρότι, υπό προϋποθέσεις, πραγματώνεται και στο πεδίο του
εθελοντισμού) αντιθέτως είναι ένα επάγγελμα και ίσως για κάποιους να θεωρείται
μια «ακριβή» υπόθεση. Ωστόσο τα αποτελέσματά της είναι το ίδιο δημιουργικά και οι
διεργασίες της ακουμπούν στην αλληλεγγύη και την ενσυναίσθηση έναντι των
ανθρώπων.
Πριν λίγες μέρες
συνάντησα την Μαρία, η οποία υπήρξε θεραπευόμενή μου πριν από κάποια χρόνια. Η
Μαρία ενώ ερχόταν πάντα στις συνεδρίες με το ποδήλατό της, στη συνάντησή μας
αυτή «οδηγούσε» ένα ηλεκτρικό πατίνι. «Καιρός ήταν να αναβαθμιστώ» μου είπε
υπερήφανα… Και θυμήθηκα πως μέσω της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας αυτό ήταν κι
ο μεγαλύτερος στόχος της, να αναβαθμιστεί σε ενδοψυχικό, σε κοινωνικό, αλλά και
οικονομικό επίπεδο. Η Μαρία έκανε πολλές αλλαγές, έφυγε από ένα δυσλειτουργικό
γάμο που την κρατούσε δέσμια σε παλιά μοτίβα σχέσεων, επένδυσε περισσότερο
δημιουργικά στον μητρικό της ρόλο, αναζήτησε νέα μοτίβα συντροφικών σχέσεων και
προσπάθησε να θέσει νέα όρια και νέους κώδικες στην επικοινωνία με τους δικούς
της ανθρώπους. Η Μαρία υπήρξε ένα ζωντανό παράδειγμα ανθρώπου που αξιοποιεί την
ψυχοθεραπευτική διεργασία για να εξελιχθεί ως προσωπικότητα, ως γονιός, ως
επαγγελματίας, ως σύντροφος, ως κόρη, κ.ο.κ. Είμαι υπερήφανος όταν βλέπω ανθρώπους
που συμμετείχαν στο ψυχοθεραπευτικό
ταξίδι να κάνουν τέτοιου είδους μεταστροφές στη ζωή τους και χαρούμενος που
συνέβαλα, λιγότερο από όσο εκείνοι πιστεύουν, σε αυτό τον μετασχηματισμό. Είμαι,
επίσης, ευγνώμων που αυτό το ταξίδι
λειτουργεί, μέσω υγιών αλληλεπιδράσεων, συνεξελικτικά κι αλληλέγγυα σε μια
διαρκή προσπάθεια εκατέρωθεν μετασχηματισμών που εν τέλει καταλήγουν στους
κόλπους της κοινωνίας μας.
Η Μαρία στην πρώτη
τηλεφωνική της επικοινωνία μαζί μου, μου ανέφερε πως έχει ένα πρόβλημα με την
κόρη της, την Ιωάννα, και πως θα ήθελε να έρθει από κοντά για να το
συζητήσουμε. Η Ιωάννα ενώ δεν έχει κανένα πρόβλημα με την ομιλία της, επιλέγει
εκτός σπιτιού να μη μιλά καθόλου (επιλεκτική αλαλία). Η Μαρία και ο τότε άντρας
της είχαν θορυβηθεί, ανησυχούσαν πολύ και ήταν διατεθειμένοι να κάνουν ότι
χρειαστεί για να βοηθήσουν το παιδί τους. Παράλληλα με τη δικής τους διαθεσιμότητα
και η στάση των δασκάλων του σχολείου ήταν θετική και ενθαρρυντική, πλην όμως κι
εκείνοι κατανοούσαν το πρόβλημα της Ιωάννας ως δομικό στοιχείο της
προσωπικότητάς της και του προσδίδαν εντελώς ατομικό χαρακτήρα. Παρά την
ενθαρρυντική τους στάση επομένως τόσο οι γονείς, όσο και οι δάσκαλοι προσπαθούσαν
να βοηθήσουν επικεντρώνοντας την ενέργειά τους στο σύμπτωμα της αλαλίας.
Προσπαθούσαν με λίγα λόγια να ενθαρρύνουν την Ιωάννα και να ενισχύσουν την
αυτοεκτίμησή της, εστιάζοντας και αναζητώντας τις αιτίες του προβλήματος
(συμπτώματος στη γλώσσα της ψυχοθεραπείας) σε ενδογενή χαρακτηριστικά της
προσωπικότητάς της.
Σε αντίθεση με αυτή την
επικέντρωση, έπειτα από κάποιες συνεδρίες, πρότεινα στη μητέρα να επιχειρήσουμε να δούμε
το πρόβλημα όχι ως ένα υποκειμενικό στοιχείο της προσωπικότητας της Ιωάννας,
αλλά σαν ένα δημιούργημα που κουβαλά αντικειμενικά χαρακτηριστικά και ένα εσωτερικό
μήνυμα. Για να γίνει κατανοητή αυτή η αντίληψη, τόσο από την ίδια όσο κι από την
Ιωάννα, τής ανέθεσα να ζητήσει από το παιδί της να δώσει ένα όνομα σε ό,τι
πιστεύει πως την εμποδίζει να μιλήσει στο περιβάλλον του σχολείου. Η Ιωάννα διάλεξε
το όνομα «φόβος».
Αντιλαμβανόμενοι την
επιλεκτική αλαλία ως ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό κι ως ένα μέσο που διηγείται
μια ιστορία το επόμενο στάδιο της θεραπείας στοχεύει στην αποκωδικοποίηση της. Το
κρυμμένο μήνυμα ή αλλιώς η αλήθεια του συμπτώματος θα εμφανισθεί, καταρχάς,
όταν από-δομήσουμε την κυρίαρχη ιστορία του: Η Μαρία πίστευε πως η αλαλία
ξεκίνησε εξαιτίας μιας δυσλειτουργικής δασκάλας που δεν κατάφερε να ενσωματώσει
την Ιωάννα στην τάξη και εξαιτίας μιας ντροπαλότητας που την χαρακτηρίζει από
γεννησιμιού.
Τι γίνεται όμως όταν
αποδομείς μια πραγματικότητα και την ιστορία που έχεις φτιάξει για να την
ερμηνεύεις; Συνήθως κυριεύει το άγχος και αυξάνει η αβεβαιότητα, όπως συνέβη
και με τη Μαρία, που όσο αντιλαμβανόταν πως η ιστορία πίσω από την αλαλία δεν
είναι η συστολή της Ιωάννας ή μια κακή δασκάλα, τόσο αγχωνόταν για το τι μπορεί
να «αφηγηθεί» το σύμπτωμα της επιλεκτικής αλαλίας. Ήταν σαν να αντιλαμβανόταν
πως μέσα από το σύμπτωμα του παιδιού άνοιγε μια δική της παλιά ιστορία φόβου,
ντροπής και έλλειψης αποδοχής.
Η Μαρία μεγάλωσε σε ένα
περιβάλλον όπου κοινός τόπος στην ιστορία της οικογένειάς της ήταν πως «δεν
έζησαν αυτό που ήθελαν». Η γενιά των παππούδων της έζησε με το όραμα της άρσης
της κοινωνικής αδικίας, στο οποίο απέτυχε με την ήττα του εμφυλίου και
εξορίστηκε στην Ανατολική Ευρώπη. Η επόμενη γενιά έζησε με το όραμα της
επιστροφής στην πατρίδα, όπου επέστρεψε μεν, δεν κατάφερε ωστόσο να προσαρμοστεί
με επιτυχία. Η ίδια η Μαρία θυμάται πως για τους γονείς της ήταν «επιστροφή
στην πατρίδα», για εκείνη όμως ήταν ξεριζωμός από το οικείο της περιβάλλον. Η
μια ξενιτιά μέσα στην άλλη, δίχως την αίσθηση ενός βιωμένου «ανήκειν». Η
ιστορία της εμπεριέχει τρεις γενιές που βίωσαν την ξενικότητα, την οποία έμαθαν
να αντέχουν, να μη μιλούν ποτέ για αυτή και παράλληλα να ανακυκλώνουν την
«ήττα» ως βασικό συστατικό στοιχείο της ύπαρξης τους.
Η Ιωάννα ως συνεχιστής
της παράδοσης βιώνει την ίδια ξενικότητα στο σχολείο της με αυτή που βίωσε ο προπάππος
της με την εξορία, ο παππούς της με την πικρή γεύση της επιστροφής και η μαμά της
με την ξενικότητα που βίωνε στην νέα πατρίδα. Ως εκπρόσωπος της 4ης γενιάς
αναπαραγάγει, μέσω του συμπτώματος της αλαλίας, το μοτίβο της αποτυχίας και του
μη ανήκειν. Φοβάται την αποτυχία, ντρέπεται να συμμετάσχει ισότιμα, χωρίς να
γνωρίζει φυσικά πως έτσι γίνεται κρίκος μιας γενεαλογικής αλυσίδας που συνέχει
την ήττα και την απόσυρση ή την φυγή. Αυτή την αλυσίδα χρειάζεται να σπάσει, πρώτα η Μαρία, ως ενήλικη, και μέσα από την
αναπλαισίωση του τραύματος και την διαχείριση του φόβου να την επανασυνδέσει με
διαφορετικό τρόπο. Η Μαρία άνοιξε την πόρτα μιας διαδικασίας όπου θα άρει την
δική της αλαλία και θα «μιλήσει» για όσα την κάνουν να νιώθει ξένη, στο γάμο
της, στην οικογένεια της, στην εργασία της.
Η θεραπευτική δουλειά της
Μαρίας, που έσπασε τη δική της σιωπή και προσπάθησε να βγει από ένα μοτίβο που
συμπυκνώνεται στη φράση «προκειμένου να ανήκω, έχω μάθει να μην εκφράζω τις
ανάγκες μου», οδήγησαν αμφότερες την Ιωάννα να απαλλαγεί από το σύμπτωμα της
επιλεκτικής αλαλίας και την Μαρία να διεκδικήσει μια καλύτερη ζωή, ή όπως έλεγε
εκείνη να νιώσει νικήτρια.
Το πατίνι είναι κι αυτό
-σε συμβολικό επίπεδο- μια επιπλέον νίκη στο πεδίο της αυτοεκτίμησης και της
αυτοφροντίδας της Μαρίας… Η δική μου νίκη είναι να βλέπω όλο και περισσότερους
ανθρώπους να «εκπαιδεύονται» και να τολμούν τους προσωπικούς τους
κοινωνικό-ψυχικούς μετασχηματισμούς.
-
Το κείμενο είναι γραμμένο με τη γραμματοσειρά Ubuntu,
μια λέξη που προέρχεται από τη φυλή Xhosa της Ν. Αφρικής και μεταφράζεται ως «Είμαι, επειδή είμαστε».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου