Η διαχρονικότητα της οικογένειας

Η οικογένεια αποτελεί, ίσως, τον σημαντικότερο κοινωνικό θεσμό. Αποτελεί μια από τις πιο κύριες μορφές οργάνωσης της συλλογικής ζωής του ανθρώπου, σε όποια μορφή κι αν την συναντάμε στο πέρασμα του χρόνου. Οι βασικοί σκοποί που επιδιώκονται μέσω αυτού του θεσμού είναι, η βιολογική αναπαραγωγή και η κοινωνικοποίηση (ανατροφή, εκπαίδευση) του ανθρώπου (Τσαούσης, 1987). Η οικογένεια, λοιπόν αποτελεί τη βασικότερη μονάδα βιολογικής αναπαραγωγής, κοινωνικής οργάνωσης και πολιτισμικής αναπαραγωγής του ανθρώπου.

Οι διάφορες μορφές με τις οποίες συναντάμε την οικογένεια αποδεικνύουν ότι η οικογένεια είναι ένα κοινωνικό γεγονός. Και ως τέτοιο υπόκειται στους κανόνες λειτουργίας της ευρύτερης κοινωνίας στην οποία ανήκει. Ως κοινωνικό γεγονός διατρέχεται ιστορικά και μελετώντας αυτή την ιστορικότητα μπορεί να αποδειχθεί αυτή τη στενή σχέση της οικογένειας με το κοινωνικό σώμα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε κοινωνία έχει εκείνες τις μορφές οικογένειας που συνάδουν με το επίπεδο ανάπτυξης και κοινωνικής οργάνωσης της σε μια συγκεκριμένη στιγμή της ιστορικής της πορείας. Οι τύποι της οικογένειας είναι πάντα ένα τμήμα του τρόπου που είναι οργανωμένη και λειτουργεί η κοινωνία. Αυτό δεν σημαίνει ότι η οικογένεια προσδιορίζεται από δυνάμεις κοινωνικές τις οποίες δεν μπορεί να επηρεάσει, αλλά ότι βρίσκεται με την κοινωνία σε μια σχέση αλληλόδρασης (Giddens, 2002).

Αν επομένως βλέπουμε στην οικογένεια παθολογικά φαινόμενα, που συνήθως εκδηλώνονται στα άτομα και στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, τότε πρέπει να αναζητήσουμε τις αιτίες αυτής της εξέλιξης στο κοινωνικό σώμα και στην οικογένεια ως σύνολο (ειδικότερα στο πως η οικογένεια φιλτράρει και προσαρμόζεται στο κοινωνικό σώμα), και όχι σε συμπεριφορές των ατόμων, τις οποίες μπορούμε να ορίσουμε ως σύμπτωμα μιας δυσλειτουργίας (Minuchin, 2000). 

Στη κοινωνιολογία της οικογένειας δεν υπάρχει καμιά δομημένη θεωρία για την εξέλιξη της οικογένειας, αλλά απλά διατυπωμένες υπο-θέσεις. Οι υπο-θέσεις αυτές, στο μεγαλύτερο μέρος τους, αντιλαμβάνονται την οικογένεια σαν ένα σχήμα που εξελίσσεται από κατώτερες σε ανώτερες μορφές οργάνωσης (π.χ. από την ελευθερομειξία στη μονογαμική οικογένεια) ή ως μια πορεία μετάβασης από ένα ευρύ εκτεταμένο σχήμα συνύπαρξης τουλάχιστον τριών γενεών, στη μικρή πυρηνική οικογένεια, απόρροια της εκβιομηχάνισης και του εκσυγχρονισμού (Τσαούσης, 1987).

Ας δούμε λοιπόν πιο συγκεκριμένα την οικογένεια στην βιομηχανική κοινωνία, που σηματοδότησε ουσιαστικές και πρωτόγνωρες αλλαγές στον θεσμό αυτό και αποτέλεσε την αφετηρία της σημερινής μορφής οικογενειακής οργάνωσης στον δυτικό κόσμο. Η πρώτη διαπίστωση που κάνει κανείς συγκρίνοντας την οικογένεια στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία με άλλες ιστορικές ή σύγχρονες παραδοσιακές κοινωνίες είναι ότι όσο πιο απλή είναι η κοινωνική οργάνωση τόσο περισσότερες και ποικίλες είναι οι ανάγκες που καλύπτει η οικογένεια. Και αντίθετα, όσο πιο σύνθετη είναι η κοινωνική οργάνωση, τόσο οι διάφορες βασικές λειτουργίες της οικογένειας αποδεσμεύονται και αυτονομούνται, έτσι που ως ιδιαίτεροι πια σκοποί επιτελούνται από νέους εξειδικευμένους θεσμούς. Ήδη από την αρχαιότητα αυτονομήθηκαν η πολιτική και η θρησκευτική λειτουργία (Giddens, 2002).

Μια από τις πιο σημαντικές σύγχρονες εξελίξεις είναι ο περιορισμός της λειτουργίας της οικογένειας ως παραγωγικής μονάδας. Επίσης η οικογένεια έχει χάσει ένα μεγάλο μέρος των λειτουργιών της κοινωνικοποίησης των μελών της. Η οργανωμένη κοινωνία δημιουργεί συνεχώς εξειδικευμένους θεσμούς μέριμνας και αποσπά αντίστοιχα αυτές τις λειτουργίες από την οικογένεια, δημιουργώντας έτσι νέα πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν και «ιδρυματικά» (Foucault, 1976). Έτσι οι κυριότερες λειτουργίες της οικογένειας στρέφονται στην κάλυψη των συναισθηματικών αναγκών των μελών της, γεγονός που κάνει τις σχέσεις τους αμεσότερες, εντονότερες, αλλά και περισσότερο ευαίσθητες και εύθραυστες (Κατάκη, 1998).

Σύμφωνα με τον Φιλίπ Αριές (1990) άλλη μια σημαντική εξέλιξη της οικογένειας είναι η μετάβαση από τη δημοσιότητα της οικογενειακής ζωής στην ιδιωτικότητα του οικογενειακού χώρου.  Το κύριο θέμα της εργασίας του Αριές είναι η εξέλιξη της σύγχρονης ιδέας της οικογενειακής ζωής και της φύσης της παιδικής ηλικίας. Το βασικό επιχείρημα στο έργο του είναι ότι η ιδέα της παιδικής ηλικίας ως χαρακτηριστική φάση της ανθρώπινης ζωής, είναι επινόηση των νεοτέρων χρόνων. Όταν δηλαδή σημαντικές αλλαγές στην οικογενειακή ζωή πραγματοποιούνταν ως αποτέλεσμα της κοινωνικής εξέλιξης της Δυτικής Ευρώπης και ένα νέο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση οδήγησε στην απομάκρυνση των παιδιών από την κοινωνία των ενηλίκων, μέσα στην οποία ήταν μέχρι τότε ελεύθερα να περιφέρονται. Αυτή η αλλαγή αρχικά περιορίζεται στα παιδιά των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, σταδιακά όμως απλώνεται και στην υπόλοιπη κοινωνία. Ο Αριές (ό.π) πιστεύει ότι αυτός ο χωρισμός συνέβαλε στην ανάπτυξη μιας νέας οικογενειακής στάσης η οποία εστιάζει το ενδιαφέρον της στο παιδί και στην αγωγή του.                                                        

Τα παιδιά της παραδοσιακής κοινωνίας έβλεπαν τους γονείς τους να εργάζονται από τη στιγμή που αποκτούσαν συνείδηση του κόσμου γύρω τους. Αντίθετα τα παιδιά της σύγχρονης οικογένειας – τουλάχιστον στις πρόσφατες γενιές – απομονωνόταν σε σχολεία και αποκόπτονταν από την πραγματική εργασία. Τα περισσότερα παιδιά σήμερα έχουν μια αμυδρά μόνο ιδέα τι κάνουν οι γονείς τους ή πως ζουν όταν είναι στην δουλειά. Γεγονός είναι λοιπόν, ότι σήμερα τα παιδιά είναι εντελώς αποκομμένα από μια από τις σημαντικότερες πλευρές της ζωής των γονιών τους. Η σημερινή αποξένωση των παιδιών προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από τον εξαναγκασμό να αποδεχτούν ένα μη παραγωγικό ρόλο στην κοινωνία κατά την διάρκεια μιας παρατεταμένης εφηβείας (Κατάκη, 1998).

Συμπερασματικά θα λέγαμε πως η οικογένεια είτε ως κοινωνικός θεσμός είτε ως βιολογική ανάγκη, είναι πανανθρώπινος και αναφέρεται στην πανάρχαια τάση του ανθρώπου να ομαδοποιείται. Η οικουμενικότητα της οικογένειας δεν σημαίνει βέβαια ταυτίσεις, στο χρόνο και στο χώρο, στη μορφή και στο σκοπό της «οικογένειας». Ο όρος οικογένεια  αποτελεί ένα πολιτισμικό μόρφωμα που δεν ανταποκρίνεται το ίδιο σε όλες τις κοινωνίες και εποχές. Χρησιμοποιείται όμως ως σημείο και όρος αναφοράς για την καταγραφή και μελέτη της τάσης του ανθρώπου να ομαδοποιείται για να ικανοποιήσει βιολογικούς και κοινωνικούς σκοπούς.