Η αυτοαποκάλυψη του ψυχοθεραπευτή

Εγγύτητα και απόσταση στη θεραπευτική σχέση

Μέσα σε έναν κόσμο που φλέγεται και οι κρίσεις (οικονομική, πανδημική, ενεργειακή)  αποκτούν έναν ενδημικό χαρακτήρα, ο οποίος εξυπηρετεί στην εξέλιξη και αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος, στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής μου ομάδας σκέφτηκα να θέσω τον εξής στοχασμό, ως μέρος της παρακάτω αυτοαναφορικής άσκησης, τον οποίο μοιράζομαι και μαζί σας:

Φαντάζεστε πως θα ήταν η ζωή σας σε ένα σκηνικό πολέμου, τι νόημα θα αποκτούσαν οι σχέσεις και τα πράγματα γύρω σας; Πως θα ήταν η καθημερινότητα με την ιδέα του θανάτου να στέκει απειλητικά από πάνω σας;

Έθεσα αυτό το υποθετικό σενάριο για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε πως παρότι η πανδημική κρίση, την οποία διακηρύξαμε ως «πόλεμο» εναντίον του ιού, άσκησε τεράστια επίδραση και κλυδώνισε συθέμελα τις υπαρξιακές μας συνιστώσες, το στάτους των κοινωνιών μας παρέμεινε περίπου το ίδιο. Ναι αλλάξαν πολλά, πολλές παράμετροι έχουν επιδεινωθεί, όπως η ψυχική υγεία, η οικονομική δυνατότητα και η ένταση της χειραγώγησης, πολλά όμως παραμείνανε ίδια, όπως ο ατομοκεντρισμός, οι επιφανειακές νοηματοδοτήσεις της ζωής, η αδυναμία συγκρότησης ενός συνεκτικού κοινωνικού δεσμού, η έλλειψη καλλιέργειας και παιδείας, ο καταναλωτισμός, η επιδείνωση της κλιματικής κρίσης, κ.α.. Με άλλα λόγια η ελπίδα των περισσοτέρων στριμώχτηκε στο όνειρο της επιστροφής την πρότερη «καλή» πραγματικότητα.

Δεν μπορεί να συμβαίνει όμως το ίδιο με έναν πόλεμο, ένας πόλεμος αλλάζει ριζικά το τοπίο και μετασχηματίζει βίαια το υπαρξιακό γίγνεσθαι των ανθρώπων. Ο πόλεμος τα αλλάζει ΌΛΑ. Νοήματα, αξίες, αρχές, δεξιότητες, συμπεριφορές, όλα αλλάζουν πρόσημο (θετικά ή αρνητικά) όταν αλλάξει το πλαίσιο. Κι ο πόλεμος δημιουργεί ένα άκρως καταστροφικό σκηνικό, στο οποίο το νόημα των πραγμάτων αλλάζει. Για παράδειγμα σε συνθήκες ευμάρειας η θυσία μιας μάνας, η οποία καταπιέζει τα συναισθήματά της και ενδεχομένως ακρωτηριάζει άλλες ζωτικές της σχέσεις, όπως αυτή με τον σύντροφό της, για χάρη του παιδιού, είναι μια θυσία που «πνίγει» και εγκλωβίζει. Σε αντίθεση με την θυσία μιας μάνας στον πόλεμο η οποία «σώζει» και απελευθερώνει. Όπως της μητέρας του Ντεμίρ, ενός Σύρου πρόσφυγα, ο οποίος έφυγε από την πατρίδα του έπειτα από διάστημα πέντε χρόνων αφότου ξεκίνησε ο πόλεμος, όταν κλήθηκε να στρατευτεί. Τότε η μητέρα του τον «εξαπάτησε» ώστε να φύγει για να σωθεί, λέγοντας πως θα τον ακολουθήσουν σύντομα. Η θυσία στην ειρήνη πνίγει και στον πόλεμο σώζει, στο ένα πλαίσιο απελευθερώνει και στο άλλο εγκλωβίζει.

Παρατηρούμε λοιπόν πως μια αξία, μια αρχή, μια πράξη, που σε ένα πλαίσιο σώζει, σε ένα άλλο μπορεί να καθηλώνει. Αλλάζοντας το πλαίσιο αλλάζει το νόημα και η οπτική για τα πράγματα, ακόμη και για το τι είναι πρόβλημα ή ψυχική δυσλειτουργία και δυσφορία. Αυτή είναι μια χρήσιμη πληροφορία για την εξελικτική μας πορεία και την προσωπική μας ανάπτυξη. Για παράδειγμα ένα μέλος της θεραπευτικής ομάδας, ο Γιάννης, είναι ένας άνθρωπος καλοπροαίρετος, με καλή ψυχή, που ενώ αρκετά συχνά καταβάλλεται από τις ανασφάλειές του και σε συνθήκες ηρεμίας γίνεται γκρινιάρης και φοβικός, σε έντονες και δύσκολες συνθήκες διακρίνεται από ψυχραιμία και υπευθυνότητα. Οι πράξεις και τα νοήματά του αλλάζουν πρόσημο όταν αλλάζουν οι συνθήκες γύρω του. Στον «πόλεμο» γίνεται γενναίος και στην «ειρήνη» κλαψιάρης.

 

Αυτοαναφορική άσκηση

Με την ευχή να μην χρειαστεί να νοηματοδοτήσουμε την ύπαρξή μας εν μέσω ενός πραγματικού πολέμου προτείνω να βάλουμε ένα άλλο πλαίσιο επανανοηματοδότησης: Στον ψυχισμό μας υπάρχει συνήθως ένα κεντρικό ζήτημα το οποίο μας βάζει (μεταφορικά) σε μια εμπόλεμη κατάσταση.

Ακολουθώντας την παραπάνω πρόταση πρώτος σέρνω τον χορό της αναζήτησης και αποκάλυψης των διεργασιών που αναδύονται. Η έννοια της αυτοαποκάλυψης έχει ιδιαίτερη σημασία, καθόσον ενισχύει τα τρία βασικά συστατικά της ψυχοθεραπευτικής πράξης (κατά την προσωπική μου άποψη), την διαφάνεια με την οποία συμμετέχω στο ψυχοθεραπευτικό γίγνεσθαι, τον εκδημοκρατισμό της ψυχοθεραπευτικής σχέσης και την ενδυνάμωση του ενεργού ρόλου του θεραπευόμενου. Η ψυχοθεραπευτική σχέση εξελίσσεται, όπως κι όλες οι σχέσεις, στο πεδίο της εγγύτητας και της απόστασης. Η απόσταση ρυθμίζει την επικοινωνία και το πόσο κοντά ή μακριά είναι αυτό που προσδιορίζει και διαμορφώνει την ποιότητα της σχέσης. Εξάλλου οι σχέσεις πραγματώνονται στον διάκενο χώρο και στις συνθέσεις των προσωπικών στοιχείων του καθενός. Συμμετέχω ως πρόσωπο, με την ιδιότητα του θεραπευτή και σχετίζομαι με άλλα πρόσωπα, που έχουν την ιδιότητα του θεραπευόμενου, δημιουργώντας στο πλαίσιο της εγγύτητας (και της απόστασης) την ποιότητα της θεραπευτικής σχέσης. Σύμφωνα με το πρότυπο του αγγελιοφόρου θεραπευτή (Γιαννούσης, 2021) ο ψυχοθεραπευτής οφείλει να έχει επιστασία, ένα τρίτο μάτι εστιασμένο στο γίγνεσθαι της τρέχουσας πραγματικότητας, ώστε να μπορεί να ανασυνθέσει από αυτή ένα μήνυμα που ενδεχομένως λειτουργήσει καταλυτικά στον θεραπευόμενο, τηρώντας έτσι τις αποστάσεις. Παράλληλα οφείλει να αλληλοεπιδρά αυθεντικά και με αφοσίωση αξιοποιώντας την εγγύτητα της θεραπευτικής σχέσης.

Ως εκ τούτου, στο ίδιο πλαίσιο, της εγγύτητας, για να συμμετέχω στο μοίρασμα και στην κατανόηση της άσκησης παραθέτω τον δικό μου αναστοχασμό στο ζήτημα που τίθεται:

«Για μένα ένα κεντρικό ζήτημα που με έβαζε πάντα σε πόλεμο (μέσα μου ή/και με τους άλλους) είναι η αίσθηση της αδικίας. Είναι ένα κεντρικό θέμα με το οποίο έρχομαι καθημερινά αντιμέτωπος, είτε σε δικά μου θέματα, είτε σε θέματα που προκύπτουν στους σημαντικούς άλλους. Σαφώς όσο δεν διαχειρίζεται κανείς το αίσθημα της αδικίας, αδικεί πρώτος εκείνος τον εαυτό του, αφήνοντας φυσικά το περιθώριο να υποστεί κι ένα σωρό άλλες επιδραστικές αδικίες. Ξεκινώντας από τα μέσα ακόμη της δεκαετίας του 1990 να συλλογίζομαι με βιογραφικούς και γενεογραμματικούς όρους το αίσθημα της αδικίας στάθηκα στην γενοκτονία ενός ολόκληρου γένους, του γένους της γιαγιάς μου, η οποία μετά τον πόλεμο και τον εμφύλιο έμεινε μόνη της, μόνη από μια ολόκληρη γενιά που ξεκληρίστηκε στους φονικούς πολέμους. Η αδικία και η μελαγχολία ήταν κατάφωρες. Αυτό μεταβιβάστηκε στα παιδιά της και ειδικότερα στην μεγαλύτερη κόρη της, την μάνα μου, η οποία κουβαλούσε το αίσθημα της αδικίας σε κάθε της βήμα. Ένιωθε αδικημένη ακόμη κι όταν εκείνη αδικούσε κάποιον. Η αδικία προερχόμενη από τους κόλπους της κοινωνίας έγινε η προμετωπίδα της συμπεριφοράς μας. Έπρεπε να είμαστε σε επιφυλακή διότι παντού παραμόνευσαν αυτοί που θα μας αδικήσουν. Ίσως κάπου εκεί κρύβεται και η αριστερόστροφη τάση μου, ως ο ιδεολογικός τόπος όπου θα ευδοκιμούσε η επιθυμία μου να αρθούν οι αδικίες αυτού του κόσμου.

Η αναγνώριση, η κατανόηση, η βαθιά συνειδητοποίηση και ο μετασχηματισμός της αδικίας σε σχέση με τον εαυτό μας λειτούργησαν προς την προσωπική μου απελευθέρωση από έναν μύθο ο οποίος συνείχε το βιογραφικό μου συνεχές. Πλέον η «αδικία» δημιουργεί μια αυτογνωστική συνθήκη, που με καλεί σε μια εσωτερική δίκη, σε μια διεργασία δηλαδή ανεύρεσης του δικαίου. Κάποτε είχα ακούσει από μια Κοινωνική ανθρωπολόγο που μελέτησε τη ζωή των Σαμάνων στην Νοτιοανατολική Ασία πως στις κοινωνίες τους το αίσθημα της αδικίας προκαλεί διάφορες ασθένειες στον αδικημένο, τις οποίες μπορεί να θεραπεύσει μόνο αυτός που τον αδίκησε. Και μάλιστα εκείνος που αδικεί δεν διαπραγματεύεται στιγμή το άδικο και αμέσως συντρέχει προς την ίαση, με έναν τελετουργικό τρόπο, του αδικηθέντος προσώπου. Πρωτόγονες κοινωνίες οι οποίες μάλλον ήταν περισσότερο εξελιγμένες από τις δικές μας που έχουν ταυτίσει την εξέλιξη και τον πολιτισμό με τις τεχνολογικές ανακαλύψεις. Κι όπου τα καταναλωτικά αγαθά και η τεχνολογία ανακαλύπτουμε (έντρομοι) πλέον πως δεν απαντούν σε βασικές ανάγκες του ανθρώπου και πως το κυνήγι τους οδηγεί στην απομόνωση, την αποξένωση και εν τέλει την αλλοτρίωση. Καθώς και στην έλλειψη ενός συνεκτικού κοινωνικού δεσμού.

Στις δικές μας κοινωνίες λοιπόν που το αίσθημα της αδικίας κυριαρχεί και μάλλον αυτός που νιώθεις ότι σε αδίκησε δεν πρόκειται να προστρέξει ώστε να σε θεραπεύσει, χρειάζεται εμείς να εσωτερικεύσουμε τον «άλλο» μέσα μας και ως άλλος να θεραπεύσουμε τον εαυτό μας. Ευελπιστώντας πως στις οικείες μας τουλάχιστον σχέσεις ίσως καταφέρουμε να λειτουργήσουμε όπως οι άνθρωποι στις πρωτόγονες φυλές των Σαμάνων». 

Ένα άλλο θέμα που με έβαζε σε εσωτερικές φουρτούνες, αλλά πλέον μετασχηματίστηκε σε δυνατότητα, είναι οι μετακινήσεις. Ως παιδί νομάδων μεγάλωσα με δεδομένη την μετακίνηση από τα πεδινά στα ορεινά και τούμπαλιν. Οι μετακινήσεις με ζόριζαν αλλά και με ενίσχυαν, δεδομένου πως αφενός μου δημιουργούσαν μια ασυνέχεια για κάθε τόπο που άφηνα πίσω για ένα διάστημα, αφετέρου μου διευρύναν το αντιληπτικό πλαίσιο αυτό-αναφοράς. Η δική μου ταυτότητα έχει στον πυρήνα της την ευελιξία που κουβαλούν οι μετακινήσεις. Εκείνες οι μετακινήσεις είχαν κάτι από τους τωρινούς μετασχηματισμούς, δηλαδή την ανάγκη και την επιθυμία για επιβίωση και προκοπή. Αν δεν μετακινείσαι, αν δεν μετασχηματίζεσαι, συρρικνώνεσαι, όπως κι αν δεν δεσμεύεσαι σε κάθε τόπο καθόσον μετακινείσαι και μετασχηματίζεσαι.

Άλλωστε ο νομαδικός χαρακτήρας των Βλάχων προέκυψε από τα Βυζαντινά ακόμη χρόνια όταν ένα σωρό παράγοντες, όπως οι κλιματικές αλλαγές, επιδημίες και γεωπολιτικές ανακατατάξεις το επέτρεψαν ή/και το επέβαλλαν. Αν δει κανείς στις ιστορικές του διαστάσεις ένα φαινόμενο (βλέπε, Γιαννούσης 2021 «τα αναθέματα των κρίσεων και η συγχρονικότητα της ιστορίας» σελ. 360, στο Βιωματικός οδηγός ψυχοθεραπείας,) αντιλαμβάνεται τόσο τις γενεαλογικές του συνιστώσες, όσο και τις διεργασίες που το ζυμώνουν εν τω γίγνεσθαι. Συνακόλουθα στο δικό μου παράδειγμα οι παράγοντες που ανέθρεψαν τον νομαδισμό στο Βυζάντιο επανέρχονται δριμύτερα στον σύγχρονο κόσμο μας, όπου η κλιματική αλλαγή μετασχηματίστηκε σε κρίση, η επιδημία του covid-19 επανάφερε δυναμικά τον κίνδυνο των ιώσεων και την ανθρώπινη ασημαντότητα και οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις βρίσκονται σε εξέλιξη. Οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί και οι μεταμορφώσεις των ταυτοτήτων βρίσκονται σε μια δυναμική εξελικτική διαδικασία και επομένως οι συνθήκες μας καλούν για μετακινήσεις ή αν προτιμάτε για μετασχηματισμούς, ώστε να καταστούμε περισσότερο ευέλικτοι και ετοιμοπόλεμοι στις νέες συνθήκες. Χαίρομαι ιδιαιτέρως που εν τω σπέρματι κουβαλώ αυτή την δεξιότητα και είμαι ευγνώμων που την μετεξελίσσω δημιουργικά.

 

Πάντα λοιπόν υπάρχει ένα ή περισσότερα κεντρικά θέματα που μας βάζουν σε ένα εσωτερικό (μεταφορικό) πόλεμο η ύπαρξη των οποίων μπορεί να μας βοηθήσουν να ανιχνεύσουμε τα εσωτερικά μας νοήματα και να επανανοηματοδοτήσουμε την ύπαρξή μας.

Εσείς τα έχετε βρει;