Το σύγχρονο νόημα της ψυχοθεραπείας

Το σύγχρονο νόημα της ψυχοθεραπείας

Α) Η ψυχοθεραπεία ως «μήτρα» κοινωνικών μετασχηματισμών

Η ψυχοθεραπεία έχοντας ακόμη πάνω της την βαριά κληρονομιά του 20^ου αιώνα πρέπει να βρει τρόπο να προσαρμοστεί στην ιστορική στιγμή που ανήκει. Σε ένα παγκόσμιο σκηνικό συνεχών μεταβατικών κρίσεων, όσο και της επέλασης της ψηφιακής «πραγματικότητας», συμβαίνουν τέτοιου μεγέθους αλλαγές στο κοινωνικο-οικονομικό, πολιτικό και ψυχικό γίγνεσθαι της ανθρωπότητας που δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο και το πεδίο της ψυχοθεραπείας,  το νόημα, το σκοπό, τον ρόλο και τους επιμέρους στόχους της, έως ακόμη και την γλώσσα που χρησιμοποιεί. Έχουμε δηλαδή μια αλλαγή εποχής και βιώνουμε τόσο έντονες βιοπολιτικές ανακατατάξεις, οι οποίες υποχρεώνουν και την ψυχοθεραπεία να μετασχηματιστεί αντιστοίχως. Και πρωτίστως οι νέες συνθήκες επιβάλλουν όσοι εργάζονται στο ψυχοθεραπευτικό πεδίο να αντιληφθούν και να αντιμετωπίσουν, όπως κι ολόκληρη η κοινωνία και η ανθρωπότητα, την αναγκαιότητα αυτής της μετάβασης. Πως ορίζεται λοιπόν η ψυχοθεραπεία σήμερα και τι μπορεί να δώσει στον κόσμο;

Για να δώσουμε μια όσο το δυνατόν λειτουργικότερη απάντηση θα πρέπει πρώτα να αντιληφθούμε και να ερμηνεύσουμε ποιες είναι στις παρούσες συνθήκες οι δυσαρμονίες που αποτελούν τις βαθύτερες αιτίες των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Εστιάζοντας στο δικό μας πλαίσιο το πρώτο που διαπιστώνουμε είναι πως η αλληλουχία των συνεχόμενων κρίσεων άφησε στη ράχη της κοινωνίας μας πολλαπλά τραύματα, κάποια από τα οποία πλήγωσαν και τις εσωτερικές της λειτουργίες. Δημιούργησε επίσης το έδαφος για να φυτρώσουν διχασμοί, να αυξηθεί η ένταση του ανορθολογισμού, η βία σε όλες της τις μορφές, μα κυρίως να εγκαθιδρυθεί ένα είδος πατερναλισμού στην πολιτικο-κοινωνική ζωή της χώρας. 

Δευτερευόντως διαπιστώνουμε πως μια πνευματική ένδεια απλώνεται σταδιακά και συστηματικά ως πέπλο πάνω από τις συνειδήσεις των πολιτών. Αποτέλεσμά της είναι να μην υπάρχουν πια οργανωμένες κοινότητες μάθησης και μύησης σε μια κουλτούρα με κοινό αξιακό και ιδεολογικό προσανατολισμό και οι άνθρωποι να περιχαρακώνονται στην ατομικότητά τους και στην απομόνωση τους. Τι τραγική ειρωνεία ενώ η πρόσβαση στην «πληροφορία» είναι περισσότερο εύκολη από ποτέ, η κατάκτηση της γνώσης να μοιάζει να γίνεται όλο και πιο δύσκολη υπόθεση..

Επίσης, η επικρατούσα διάσπαση της κοινωνικής συνοχής και ο κατακερματισμός των κοινωνικών δεσμών οδήγησε στην κυριαρχία της κουλτούρας της ματαίωσης, η οποία επικρατεί στην ζωή και η οποία μεταφέρεται συμβολικά και στο πεδίο της ψυχοθεραπείας. Μια κουλτούρα όπου ο άνθρωπος παραμένοντας στο μικρό του εγώ κι εγκλωβισμένος εκεί, νιώθει αδύναμος, ανεπαρκής κι ασθενικός. Η ίδια συνθήκη διαμορφώνει αντίστοιχα μια κουλτούρα θεραπείας που εστιάζει στο πρόβλημα, στην «ασθένεια» και τοποθετεί το σύμπτωμα σε ηγεμονική θέση έναντι του ανθρώπου ως ενιαίας βιο-ψυχοκοινωνικής οντότητας.

Τέλος, σημαντικό είναι να μνημονεύσουμε τον ιδιαίτερο συλλογικό ψυχισμό των Ελλήνων, οι οποίοι καταφέρνουν μέσα στις αλλεπάλληλες κρίσεις να ελίσσονται δημιουργικά και να επιβιώνουν, έχοντας ως κυρίαρχο όργανο επιβίωσης τους σφιχτούς οικογενειακούς δεσμούς. Ο τρόπος που οι Έλληνες ξεπερνούν τις κρίσεις έχει παγκόσμιο ενδιαφέρον καθόσον στηρίζεται σε μια διαχρονική ανθεκτικότητα του ελληνικού πολιτισμού να ελίσσεται δημιουργικά αντλώντας την αποδοτικότητά του ταυτοχρόνως τόσο από τις νεωτερικές εισαγόμενες αντιλήψεις, όσο κι από την μακρόχρονη παράδοσή του.

Οι παραπάνω αιτιάσεις κάνουν επιτακτικότερη την ανάγκη η ψυχοθεραπεία να βγει από το δικό της «εγώ» και να δημιουργήσει διεξόδους διαφυγής προς το «εμείς» και την διαμόρφωση συλλογικών προτύπων που θα ενισχύουν το μαζί, ενώ παράλληλα θα επιτρέπουν την προσωπική διαφοροποίηση και ελευθερία. Να συνεισφέρει εν ολίγοις προτείνοντας ένα νέο μοντέλο για το  πως θα καταφέρουμε να δράσουμε συλλογικά κι αλληλέγγυα, δίχως την ανάγκη κηδεμονίας, μιας έννοιας που μας καταδυναστεύει σε πολλές ιστορικές φάσεις, όπως της τελευταίας μέσα από την κηδεμονία των «μνημονίων» και της μετατροπής του  βιολογικού κινδύνου της πανδημίας σε μέσο χειραγώγησης του πληθυσμού.

Ο μετασχηματισμός του νοήματος της ψυχοθεραπείας έρχεται ως αντίσταση στην λαίλαπα των κρίσεων που επιχειρούνται από το κυρίαρχο οικονομικό κατεστημένο με στόχο την αναδιάρθρωση του πλούτου. Αντί να καθόμαστε παθητικά να υπομένουμε τις κρίσεις που δημιουργούνται από τις ελίτ οφείλουμε να δημιουργήσουμε τις δικές μας αμφισβητήσεις και μεταβάσεις. Εξάλλου η διαρκής αμφισβήτηση βάζει δυνητικά τους εαυτούς και τις κοινωνίες μας σε μια κατάσταση κρίσης. Και οι κρίσεις γνωρίζουμε πως ανοίγουν τον δρόμο για μεταβάσεις και μετασχηματισμούς. Ωστόσο για να συμβεί αυτό με δημιουργικό τρόπο η ψυχοθεραπεία, στο πεδίο των ιδεών, οφείλει να αποτελεί ένα υγιές και σταθερό σχήμα αναφοράς. Σε αυτή την περίπτωση οι κρίσεις δύναται να νοηματοδοτήσουν τη ζωή, διότι διασυνδέουν τους ανθρώπους με την αναζήτηση και την εξέλιξη.

Ειδάλλως η νέα πραγματικότητα πιθανότατα να σημάνει ένα νέο κύκλο παρακμής των ανθρώπινων κοινωνιών. Ήδη η εποχή μας εκσφενδονίζει πολλούς ανθρώπους  στο περιθώριο των κοινωνιών, τους απορροφά κάθε ανθρώπινη ιδιότητα και τους αποθέτει ως απορρίμματα στους κάδους της μιζέριας και των επιδομάτων. Ο άνθρωπος της ύστερης μετα-νεωτερικότητας απανθρωποιείται και μοναδική νησίδα εξανθρωπισμού είναι η επικοινωνία και η ανάπτυξη του κοινωνικού δεσμού με άξονα ένα κοινό αξιακό σύστημα αναφοράς, το οποίο θα παραχθεί από τα σπλάχνα κάθε συλλογικότητας, κοινότητας, κοινωνίας. Η πρόοδος δεν μπορεί να είναι ούτε ατομική, ούτε ελιτίστικη.

Η ψυχοθεραπεία οφείλει να παράγει αντίσταση ενάντια στα κάθε λογής συστήματα εξουσίας, τα οποία επιζητούν να εντείνουν τον φόβο και τις αγωνίες των ανθρώπων και να τους υποβάλλουν σε ένα σύστημα διαβίωσης όπου κυριαρχεί η ασάφεια (άρα η ανασφάλεια) κι ο φόβος, μια ασάφεια που στις μέρες μας αποτελεί το υπόστρωμα κάθε ψυχικής δυσλειτουργίας. Αντιστοίχως οι ψυχοθεραπευτές χρειάζεται αφενός να κατανοούν τον ρόλο που έχουν στο υφιστάμενο σύστημα εξουσίας, πως και με ποιους τρόπους συμμετέχουν στην αναπαραγωγή του κι αφετέρου πως μπορούν να διαμορφώσουν συνειδητά μια στάση αντίστασης και έμπρακτης διαφοροποίησης.   

Εν κατακλείδι η απάντηση στο ερώτημα πως η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι χρήσιμη στην εποχή μας είναι να δώσει ένα υπόδειγμα σταθερής μορφής, να συμβάλλει δηλαδή στην κατασκευή ενός ευκρινούς συλλογικού αξιακού στερεώματος που θα δώσει το θάρρος να μετασχηματίζουν οι άνθρωποι τον εαυτό τους και να επιχειρούν τις αντίστοιχες αλλαγές στο κοινωνικό πλαίσιο.

 

Β) Η διαλεκτική της ψυχοθεραπείας

Η ψυχοθεραπεία ως μια διαλεκτική διεργασία θα πρέπει να είναι συνυφασμένη με τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα του καιρού της και να κινητοποιεί όχι μόνο το συναίσθημα αλλά και την διανόηση του θεραπευόμενου. Όσο η ψυχοθεραπεία επιδιώκει αποκλειστικά να αφυπνίσει τα απωθημένα ένστικτα και τους βαθύτερους φόβους των θεραπευομένων αυτοί εγκλωβίζονται αυτομάτως στην υποκειμενικότητά τους. Συνεπώς ενώ εμβαθύνουν στις ψυχικές τους διαδρομές παράλληλα ρηχαίνει η γνώση και η ενσυναίσθηση για το κοινωνικό γίγνεσθαι με συνέπεια να γιγαντώνεται η  ατομικότητα και η κοινωνική απομόνωση, η οποία με την σειρά της ξαναδημιουργεί ψυχικές δυσαρμονίες, κ.ο.κ.. Οι άνθρωποι σε αυτό το πλαίσιο νιώθουν όλο και περισσότερο την αποκλειστική ευθύνη της ευτυχίας ή της δυστυχίας τους και αδυνατούν να ορίσουν τους προσωπικούς μετασχηματισμούς ως μέρος ευρύτερων κοινωνικών μετασχηματισμών. Απεναντίας το ζητούμενο είναι ένας θεραπευόμενος να στέκεται με κριτική ματιά απέναντι στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ώστε να αναγνωρίσει τόσο τις προσωπικές του συντεταγμένες, όσο και τις κοινωνικές συνιστώσες του κόσμου, με απώτερο στόχο τις αλλαγές τόσο σε ενδοψυχικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Το νόημα της προσωπικής αλλαγής γίνεται ο σκοπός της κοινωνικής δράσης και αλλαγής.

Για να επιτευχθεί αυτό ο θεραπευόμενος χρειάζεται να φύγει από τις ταυτίσεις που του «επιβάλλει» η τωρινή πραγματικότητα, ώστε να την δει κριτικά και σε συνειδητό πλέον επίπεδο να χτίσει τις δικές του νοηματοδοτήσεις. Αυτή η διεργασία απαιτεί την επανοικείωση του οικείου, που σε πρώτη φάση αντιλαμβάνεται το οικείο ως ξένο, δηλαδή ως μη δεδομένο. Στο πλαίσιο αυτής της διεργασίας εμφυτεύεται ο σπόρος της γόνιμης αμφισβήτησης του κοινωνικού δογματισμού και της μονομέρειας της πολιτικής ορθότητας. Γιατί μόνο εάν μετατρέψουμε σε ανοίκειο αυτή την πραγματικότητα που μας είναι τώρα τόσο οικεία, δηλαδή αν την διερευνήσουμε μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο, τότε θα αντιληφθούμε αφενός την παροδικότητα της κι αφετέρου τους σκοπούς της και ίσως μπορέσουμε να δράσουμε με σκοπό να την αλλάξουμε.

Ο τωρινός κατεστημένος τρόπος σκέψης, απόρροια επίσης κατεστημένων δομών εξουσίας, οδηγεί σε μια παγιωμένη κουλτούρα αυτόκλητης χειραγώγησης και μαζοποίησης του ανθρώπου. Η ψυχοθεραπεία οφείλει να ρίξει φως σε όλα αυτά που συνθέτουν το κοινωνικό γίγνεσθαι και να τα αναδιαμορφώσει, ώστε να βοηθήσει να τεθούν νέα ερωτήματα ως προς την δυνατότητα, τους τρόπους και τους όρους της αλλαγής τους.

Η ψυχοθεραπεία δίχως να αποκλείει τις εσωτερικές ψυχικές δονήσεις και τις υψηλές ανατάσεις απαιτεί μια νέα νοηματοδότηση της ύπαρξής της. Κι αυτή οφείλει να στοχεύει στις δομικές αλλαγές ενός κοινωνικού πλαισίου που μέσω των ψευδαισθήσεων οδηγεί τον άνθρωπο στην ανελευθερία.

Η ψυχοθεραπεία οφείλει να υπηρετεί έναν ουσιαστικό ρεαλισμό και να γίνει το λιμάνι από το οποίο θα αναδυθούν νέες αφηγήσεις όπου το τοπικό θα γίνεται παγκόσμιο και το ατομικό κοινωνικό. Βεβαίως η ψυχοθεραπεία, στην εφαρμοσμένη της διάσταση, αναγνωρίζοντας τα όρια της παρέμβασής της κάνει σαφές σε κάθε θεραπευόμενο πως ό,τι διαμείβεται κατά την  θεραπευτική διεργασία δεν συνιστά έναν υπερβατικό κόσμο αλλά ένα εργαστήρι εκ-παίδευσης στους μετασχηματισμούς. Η θεραπευτική διεργασία μετατρέπεται δηλαδή σε ένα πλαίσιο διαλόγου κοινωνικών και ιδεολογικών αλληλεπιδράσεων και μετασχηματισμών. Ο ψυχοθεραπευτικός τόπος αποκτά υπόσταση και στοιχειοθετεί τον δικό του χαρακτήρα, γίνεται το λιμάνι, η τροφός, η εικόνα των μετασχηματισμών μας, το θάρρος και η αλληλεγγύη που χρειαζόμαστε, κ.α. Γίνεται ο τόπος όχι μόνο της υπέρβασης των τραυμάτων μας μα και των αλλαγών μας. Γίνεται ο τόπος της κοινής ιδεολογικής μας κουλτούρας και της ύφανσης κοινών αξιών, αρχών και κωδίκων. Και παράλληλα ο τόπος όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ελεύθεροι, όχι εν κενό μα μέσα σε ένα πλαίσιο αγάπης και αφοσίωσης.

 

Οικείοι άλλοι, έτεροι ημείς

H διεργασία της επανοικείωσης σε γενικές γραμμές μας παρουσιάζει τα γνωστά, οικεία μοτίβα σαν άγνωστα και διαφορετικά, στην κατεύθυνση όπου αυτή η από-οικειοποίηση να στοχεύει στο βάθος της στην ανάδυση του νέου ανθρωπολογικού τύπου ανθρώπου, ο οποίος δεν θα εμπνέεται από τα ιδεώδη του χρήματος, αλλά από την γοητεία της δημιουργίας και της αρμονίας.

Στοχεύει, επίσης, στη συνθετική διατύπωση μιας κεντρικής αφήγησης που θα σταθεί θαρραλέα ενώπιον αυτής της στέρεα μορφοποιημένης αφήγησης της οικονομικής ελίτ του πλανήτη. Ο τόπος της ψυχοθεραπείας γίνεται το σημείο συνάντησης των γενεαλογικών μας αναφορών, της ιστορικής μας παράδοσης, των κοινοτικών εκφάνσεων της κοινής μας κουλτούρας, των ενεστωτικών διαιρέσεων και καθηλώσεων, της τωρινής επιθυμίας και δυνατότητας, καθώς και των μετασχηματισμών που ονειρευόμαστε. Οι συνέχειες και ασυνέχειες του βίου μας, ατομικού και κοινωνικού, γίνονται οι βιωματικές και βιωμένες εμπειρίες μιας ταυτότητας που επιχειρεί να επανανοηματοδοτηθεί μέσα από ένα ανθρωπινότερο πρίσμα.

Καθαυτό τον τρόπο η ψυχοθεραπεία γίνεται η ρωγμή στο σύστημα. Είναι γνωστό πως οι κρίσεις άρα και οι κρίσιμες μεταβάσεις σπέρνονται κι αντρώνονται είτε από τις ελίτ (ως συνήθως) είτε από τους λαούς (όπως συμβαίνει σε συνθήκες εξεγέρσεων). Δεν γνωρίζω τι θα είναι αυτό που θα πυροδοτήσει μια εκ των κάτω κρίση/εξέγερση, μπορώ όμως να πω και να υποστηρίξω σθεναρά πως το σύγχρονο νόημα της ψυχοθεραπείας είναι να συνεισφέρει στην ανάδυση αυτής της συνθήκης.

Ένας ενδιάμεσος αλλά βασικός στόχος για την ανάδυση της παραπάνω συνθήκης είναι η μορφοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης μέσω διαφοροποιημένων μεν, αλλά και συνεκτικών περιγραμμάτων και νοημάτων, δια μέσω δηλαδή νέων συλλογικών ταυτοποιητικών προτύπων. Διότι  όπως κι ο θάνατος έτσι και η ζωή δεν εμπίπτει αποκλειστικά στον χώρο του ατομικού και παρότι η ζωή υφαίνεται από τις καθημερινές προσωπικά βιωμένες εμπειρίες, αυτές μεταποιούνται σε αντικείμενα στοχασμού με εκβολή στο καθολικό.

Ωστόσο, εν κατακλείδι, η ψυχοθεραπεία ως πράξη κι ως ιδεολογία τρέφεται από την πραγματικότητα, αλλά δεν είναι υπεύθυνη να αλλάξει τον κόσμο παρά μέσα από τις δικές της μεταμορφώσεις να προτείνει έναν οδηγό αλλαγής.