Η φυλακή των ρόλων

Ώσπερ ου βασιλεύς, αλλ’ υποκριτής, μεταμ-

φιέννυται χλαμύδα φαιάν αντί της τραγικής

εκείνης, και διαλαθών υπεχώρησεν.

(Πλούταρχος, Βίος Δημητρίου)

Σαν τον παραίτησαν οι Μακεδόνες
κι απέδειξαν πως προτιμούν τον Πύρρο
ο βασιλεύς Δημήτριος (μεγάλην
είχε ψυχή) καθόλου — έτσι είπαν —
δεν φέρθηκε σαν βασιλεύς. Επήγε
κ’ έβγαλε τα χρυσά φορέματά του,
και τα ποδήματά του πέταξε
τα ολοπόρφυρα. Με ρούχ’ απλά
ντύθηκε γρήγορα και ξέφυγε.
Κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός
που όταν η παράστασις τελειώσει,
αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται. 

(Κωνσταντίνος Καβάφης, Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

Ο Δημήτριος Α΄ ο Πολιορκητής (337 π.Χ. – 283 π.Χ.) ήταν ένας από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με πρωταγωνιστικό ρόλο στους αιματηρούς πολέμους για το μοίρασμα των εδαφών της ανατολικής Μεσογείου μετά το θάνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη. Έμεινε στην ιστορία για τις εξαιρετικές του πολιορκητικές ικανότητες, για τη σκανδαλώδη προσωπική του ζωή και για την ευστροφία του να  αναγεννάτε από τις στάχτες του, αλλάζοντας τη μοίρα των πραγμάτων.

Το γεγονός από το οποίο ο Καβάφης αντλεί την έμπνευση του παραπάνω ποιήματος  αναφέρεται στη στάση του Δημήτριου, όταν στη διαφαινόμενη ήττα σε μια μάχη το 288, αντί να σταθεί -ίσως- στο ύψος του ρόλου του ως βασιλιάς και να υπομείνει την ήττα με αξιοπρέπεια, εκείνος επιλέγει να αποδράσει μεταμφιεζόμενος σε απλό στρατιώτη. Παρότι υποδηλώνεται σαφώς πως η στάση του Δημήτριου δεν θεωρείται αντάξια ενός βασιλιά, ο Καβάφης διατηρεί μια θέση αρκετά αμφίσημη. Ειδικότερα, ενώ υποστηρίζει πως κάθε άνθρωπος θα πρέπει να δέχεται με αξιοπρέπεια τις μεγάλες απώλειες και ήττες στη ζωή του, επιτρέπει εδώ τη -σκόπιμα- έμμεση παραδοχή, πως για κάποιους ανθρώπους το τέλος μιας κατάστασης δεν το ορίζουν οι άλλοι μα ο ίδιος τους ο εαυτός, αφού απεκδυθεί των ρόλων του. Σαν να μας λέει, πως η υπεράσπιση του ρόλου δεν έχει τόση αξία όση η υπεράσπιση του εαυτού. Παράλληλα, μας εξηγεί πως η απέκδυση του ρόλου σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να είναι σωτήρια για τον εαυτό μας, ενώ αντίστοιχα η προσκόλληση σε κάποιο ρόλο μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια εαυτού.

Στη ζωή του ο άνθρωπος αναλαμβάνει πολλούς ρόλους. Είναι γονιός, γιός, κόρη, αδελφός, επαγγελματίας, φίλος, σύντροφος, εραστής, και αναρίθμητοι άλλοι ρόλοι. Οι τελευταίοι, είναι συνυφασμένοι με το αξιακό σύστημα από το οποίο προέρχεται ο καθένας και αυξάνονται με ρυθμούς ανάλογους των κοινωνικών υποχρεώσεων και συναναστροφών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η σωστή λειτουργία των ρόλων μας προστατεύει και μας εντάσσει δημιουργικά στο κοινωνικό σύνολο. Οι επιταγές της κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως αυτή προκύπτει από την οικογένεια, το σχολείο και τη μαζική κουλτούρα απαιτούν ένα είδος συμμόρφωσης στην παντοδυναμία των ρόλων. Καμιά φορά όμως, η προσκόλληση σε αυτούς και οι τεράστιες απαιτήσεις που έχουν, μπορούν  να αποτελέσουν έναν επιβαρυντικό παράγοντα στην ψυχική υγεία των ανθρώπων. Η επιβάρυνση αυτή, έρχεται να μας υπενθυμίσει πως οι ρόλοι δεν είμαστε εμείς, δεν συνιστούν δηλαδή το όλον του εαυτού μας και δεν μας καθορίζουν απόλυτα. Δυστυχώς, στην πορεία της ζωής οι περισσότεροι άνθρωποι μικρή σημασία δίνουν στο να ανακαλύψουν και να εκφράσουν τον εαυτό τους, αποδίδοντας υπεραξία στους ρόλους, που καλούνται να υπηρετήσουν.

Η καβαφική ειρωνεία χρησιμοποιεί το πρόσωπο του βασιλιά Δημήτριου, προκειμένου να υποστηρίξει πως οι ρόλοι καταδυναστεύουν τον άνθρωπο, ενώ όσο πιο ισχυροί είναι κι όσο περισσότερη εξουσία παρέχουν στον άνθρωπο, τόσο περισσότερο τον εξουσιάζουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα λέγαμε πως, οι ρόλοι αφενός αναδεικνύουν την κοινωνική φύση του ανθρώπου, αφετέρου, όμως, τον απομακρύνουν από τον πραγματικό εαυτό του.

Θα ήταν, ωστόσο, δυνατό να υπάρξουμε δίχως τους ρόλους; Η απάντηση είναι αρνητική. Δεν είναι, όμως, καθόλου αναγκαίο να υπάρχουμε μόνο μέσα από αυτούς. Αρκεί να τους υπηρετούμε όντας, ταυτόχρονα, έτοιμοι να απεκδυθούμε ένα ρόλο όταν αυτός παύει να είναι λειτουργικός, όταν δηλαδή δεν υπηρετεί τον εαυτό μας. Πιο συγκεκριμένα, οι ρόλοι έχουν «κατασκευαστεί» για να υπηρετούν τον άνθρωπο κι όχι ο άνθρωπος για να υπηρετεί τους ρόλους. Θέλει, ασφαλώς, μεγάλη γενναιότητα ώστε να αφήσεις το ρόλο και να εστιάσεις στο πρόσωπο, ώστε να αισθάνεσαι ασφαλής και γεμάτος με σένα και να μην τον έχεις ανάγκη για να υπάρχεις.

Κοινός τόπος είναι, πως μας προκαλούν θαυμασμό και συγκίνηση, οι άνθρωποι που ενώ έχουν επιτελέσει σημαντικό έργο μέσα από ένα ρόλο, παραμένουν ενάρετοι και κοντά στον εαυτό τους. Σε αυτούς βλέπουμε πως ο ρόλος υπηρέτησε τις υπαρξιακές τους ανησυχίες, ως ένας καλός στρατιώτης στην εξελικτική πορεία τους προς την αυτοπραγμάτωση. Κοινό γνώρισμα αυτών των «μεγάλων» ανθρώπων, είναι ότι δεν «ντύνονται» το ρόλο, δεν ταυτίζονται με αυτόν και δεν του επιτρέπουν να είναι και να φαίνεται μεγαλύτερος σε αξία απ’ ότι οι ίδιοι. Σε αυτούς, δηλαδή, τους ανθρώπους δεν μιλάει ο «επιστήμονας», ο «πολιτικός», ο «ρόλος», αλλά ο άνθρωπος.

Παρ’ όλα αυτά, ειδικότερα για τους άντρες, όσο ένας ρόλος επενδύεται με χαρακτηριστικά εξουσίας μπορεί να μετατραπεί σε τρομερό δυνάστη. Οι άντρες μέσα από τους ρόλους αισθάνονται επαρκείς, επιτυχημένοι και αντίστροφα όταν δεν είναι επιτυχημένοι σ’ αυτούς χάνουν τον εαυτό τους. Οι γυναίκες από την άλλη, αισθάνονται ασφαλείς μέσα από την εξουσία των σχέσεων και υπηρετούν με πλήρη ταύτιση ρόλους όπως της μάνας και της συντρόφου. Αν, μάλιστα, ταυτιστούν με αυτούς τους ρόλους αυτό που κάνουν συνήθως είναι να νοηματοδοτούν την ύπαρξή τους και να αντλούν αξία διά μέσου αυτών.

Το σύνηθες, λοιπόν, είναι να θυσιάζουμε τον εαυτό μας για τους ρόλους, το ευφυές, εντούτοις, είναι ο άνθρωπος να καταλαβαίνει πως, όταν πρέπει, είναι προτιμότερο να θυσιάζει το ρόλο κι όχι τον εαυτό του. Χωρίς το ρόλο μπορείς να υπάρξεις, χωρίς τον εαυτό σου όχι.