Από τον «πληγωμένο» θεραπευτή στον «αγγελιοφόρο» θεραπευτή

Εισαγωγή

Στο παρόν άρθρο καταπιανόμαστε με ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα της σύγχρονης ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας, τον εαυτό του θεραπευτή, κυρίως κατανοώντας πως το βασικότερο εργαλείο για την άσκηση της ψυχοθεραπευτικής πράξης είναι ο εαυτός του. Αυτό σημαίνει πως η προσωπική διαδρομή και τα ιδιαίτερα στοιχεία της προσωπικότητάς του, καθώς και η εκπαίδευση και η βιωμένη κλινική εμπειρία συγκλίνουν στην οριοθέτηση του επαγγελματικού του περιγράμματος. Γιατί επέλεξα να γίνω θεραπευτής, τι με κάνει αποτελεσματικό και τι χρειάζεται να βελτιώσω, πως με βλέπουν οι σημαντικοί άλλοι και τι ανατροφοδότηση παίρνω από τους θεραπευόμενους; Πως ανατροφοδοτούμε ο ίδιος και πως φροντίζω τον (επαγγελματικό) εαυτό μου, πως εξελίσσομαι και πως αντλώ υποστήριξη; Πως αντιλαμβάνομαι την δυσλειτουργία και πως αποκρυπτογραφώ τα κρυμμένα μηνύματα της, πως αντιλαμβάνομαι και πως τοποθετούμε απέναντι στη ροή του κοινωνικού γίγνεσθαι και πως συμμετέχω σε αυτό; Όλα τα παραπάνω και πολλά περισσότερα είναι κάποια από τα ερωτήματα που θέτουν τα όρια της προσωπικότητας ενός θεραπευτή και διαμορφώνουν το προσωπικό του σύμπαν.

Ωστόσο πέρα από τα ατομικά χαρακτηριστικά του κάθε σύμβουλου/θεραπευτή και το κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς του, υπάρχουν και κάποια βασικά αρχέτυπα (μυθολογικά μοτίβα) τα οποία έχουν επηρεάσει μεταξύ άλλων και τη μορφή του σύγχρονου θεραπευτή. Το αρχέτυπο που κυριάρχησε στον δυτικό κόσμο είναι αυτό του πληγωμένου θεραπευτή, βασισμένο στον αρχαιοελληνικό μύθο του Κένταυρου Χείρωνα. Ενός μυθικού προσώπου που έγινε ο διασημότερος θεραπευτής του αρχαίου ελληνικού μυθολογικού κόσμου, εξαιτίας των ψυχικών τραυμάτων που ο ίδιος κουβάλαγε από τη γέννησή του και της φρόνησης, μέσω της φωτεινής ανατροφής από τον θετό του πατέρα, τον Απόλλωνα, να ανοίξει τον δρόμο της αυτοθεραπείας και συνάμα της βιωματικής θεραπευτικής δράσης στους υπόλοιπους. Το καθοριστικό σημείο που τέμνει την ιστορία του Χείρωνα προς τη διαμόρφωση της ιδιότητας του θεραπευτή είναι η παρουσία του θετού του πατέρα, ενός συμβολικού προσώπου που έρχεται να θέσει μια άλλη πλευρά της πραγματικότητας και να τροφοδοτήσει τον πληγωμένο Κένταυρο με φωτεινές εμπειρίες που του δώσανε τη δυνατότητα να επεξεργαστεί και να μετασχηματίσει τα τραύματά του. Το σημείο όπου η εξωτερική πραγματικότητα θέτει κάτι νέο είναι που αναδεικνύει την μεταμορφωτική δύναμη ενός μηνύματος, το οποίο θα εγείρει την συνάντηση με μια νέα διάσταση της πραγματικότητας του εαυτού και του κόσμου. Κατά προέκταση η ευεργετική σημασία ενός καταλυτικού μηνύματος που θέτει ο θεραπευτής, είτε στον εαυτό του, είτε στον θεραπευόμενο, αναδεικνύει και τη σημασία του αγγελιοφόρου θεραπευτή, ενός αρχέτυπου που είναι βασισμένο στο πρόσωπο του θεού Ερμή. Η αλλαγή του αρχέτυπου ως βάση αναφοράς του γίγνεσθαι της συμβουλευτικής και της θεραπείας αλλάζει ενδεχομένως και τα δεδομένα της αντίληψης του συμβούλου/θεραπευτή για τον ρόλο του και γενικότερα θέτει την αναγκαιότητα της μεταστροφής του γίγνεσθαι της συμβουλευτικής διαδικασίας σε μια νέα διάσταση.

Από το πρότυπο του «πληγωμένου» θεραπευτή στο πρότυπο του «αγγελιοφόρου» θεραπευτή.

Το βασικότερο αρχέτυπο στο οποίο στηρίχθηκε η ανάπτυξη και εξέλιξη της ψυχοθεραπευτικής πράξης είναι αυτό του πληγωμένου θεραπευτή, το οποίο αναδύεται από τον μύθο του Κένταυρου Χείρωνα. Η γνωστή μυθολογική μορφή και ιστορία του Κένταυρου Χείρωνα απέδωσε ποικίλα ερεθίσματα για την κατανόηση και την θεραπεία του ψυχικού τραύματος. Ο Χείρωνας ως Κένταυρος απεικονίζεται ως μισός άνθρωπος και μισός άλογο, ξεχωρίζει όμως από τους υπόλοιπους Κενταύρους διότι αφενός είναι ημίθεος ( γιός της νύμφης Φιλύρας και του θεού Κρόνου) και ως εκ τούτου αθάνατος και αφετέρου παρουσιάζεται ως ενάρετος και σοφός, σε αντίθεση με την μυθολογική μορφή των Κενταύρων, οι οποίοι αναφέρονται ως ζωώδη, βίαια και ά-λογα όντα.

Ωστόσο ο Χείρωνας είναι ένα πληγωμένο ον, με το πρώτο τραύμα να συντελείται από το γεγονός πως είναι τέκνο ενός βιασμού και εν συνεχεία από αυτό της εγκατάλειψής του και από τους δύο γονείς του. Εξαιτίας βέβαια της εγκατάλειψης του είχε την καλή τύχη να αποκτήσει έναν θετό πατέρα, τον Απόλλωνα, ο οποίος του δίνει μια ενάρετη ανατροφή, μέσα στην οποία καλλιεργεί την ανθρώπινη και τη θεϊκή του φύση. Στο πλαίσιο της νέας του ανατροφής το τραύμα εξακολουθεί να αναδύεται και ο ίδιος επιζητά την αυτοθεραπεία του, γίνεται δηλαδή ο θεραπευτής του εαυτού του. Αναζητώντας την επούλωση των δικών του ψυχικών τραυμάτων ο Χείρωνας αποκτά την βιωμένη εκείνη γνώση ώστε να μπορεί να την χρησιμοποιήσει για να θεραπεύσει κι άλλους ανθρώπους. Και μέσα από την διαδικασία της θεραπείας των άλλων αποκτά νέες γνώσεις και θέτει ένα νέο πλαίσιο αυτοφροντίδας. Έχει καταφέρει να μετουσιώσει το τραύμα σε κάτι χρήσιμο και αυτός ακριβώς ο μετασχηματισμός είναι που φωτίζει το δρόμο των σύγχρονων συμβούλων και ψυχοθεραπευτών.

Εάν αναζητήσουμε βέβαια πιο βαθιά την δική του διαδικασία επούλωσης των ψυχικών του τραυμάτων θα πρέπει να σταθούμε ιδιαιτέρως στην υιοθεσία του από τον θεό Απόλλωνα. Η υιοθεσία, ο θετός πατέρας, συμβολίζει κάτι που θέτει η πραγματικότητα απ’ έξω, μια συνθήκη, ένα γεγονός, τα οποία είναι ικανά να παράξουν ένα διαφορετικό μήνυμα στον ψυχισμό του τραυματισμένου ανθρώπου. Η διαφορετική ανατροφή θέτει τα όρια της αυτοθεραπείας του, καθώς και το πλαίσιο της συναισθηματικής ασφάλειας που χρειάζεται για να επουλώσει κανείς τα τραύματά του.

Ο Χείρωνας συμβολίζει επομένως την αναζωογονητική δύναμη του τραύματος, μιας δύναμης που ενυπάρχει σε κάθε ανθρώπινο ψυχισμό και παράλληλα τη σημασία της ύπαρξης ενός «θετού» πλαισίου αναφοράς ή συστήματος σχέσεων, ή ενός ενδεχόμενου γεγονότος, ως πομπών ενός μηνύματος που θέτει διαφορετικές πληροφορίες ικανές να ανατρέψουν την καταστροφική μανία του τραύματος και να το μετατρέψουν σε προωθητική δύναμη.

Στην παραπάνω ερμηνευτική αντίληψη για την οποία αναδεικνύει η εξελικτική συστημική προσέγγιση (Γιαννούσης, 2021) ο Κένταυρος Χείρων αφήνει τη θέση του στον θεό Ερμή, το όνομα του οποίου ετυμολογείται από το είρω που σημαίνει αναγγέλλω, ή κατ’ άλλους από το έρυμα, δηλαδή το λόγο. Ο Ερμής έχει την ιδιότητα του κήρυκα των Θεών και χρίζεται ως το ιδεώδες πρότυπο των «αγγελιοφόρων» κι όσων έχουν τη δυνατότητα να πείθουν διά του ορθού και σοφού λόγου. Ο Ερμής θεωρείται ο πρώτος δάσκαλος του ανθρώπινου γένους, καθώς θεωρείται πως εισήγαγε στην ανθρωπότητα τα γράμματα και τις επιστήμες. Σημαντικό είναι δε πως η ερμηνεία, που αρχικά σήμαινε σε βάθος γνώση, προέρχεται από το όνομά του. Η σε βάθος γνώση του εαυτού και του κόσμου, η ερμηνεία τους, αποτελεί την κατακλείδα της συμβουλευτικής πράξης.

Ο Ερμής είναι ο «ζων λόγος» και η «ενσαρκωμένη σκέψη», είναι το φως, το οποίο «δεν αποκαλύπτει απλώς τον ορατό κόσμο, σε ένα μεγάλο βαθμό είναι κι ο δημιουργός του» (Γραμματικάκης, 2005). Ο αγγελιοφόρος θεραπευτής καλείται να φέρει το μήνυμα, να γίνει το φως που θα οδηγήσει τον θεραπευόμενο στην ερμηνεία του εαυτού του και θα ενσωματώσει δημιουργικά το αναπάντεχο, τόσο αυτό που τον έφερε στο κατώφλι της ψυχοθεραπείας, όσο και αυτή καθαυτή την ψυχοθεραπευτική πράξη, η οποία ενίοτε είναι περισσότερο αναπάντεχη και ενδεχόμενη από το καταλυτικό γεγονός που τον οδήγησε εκεί.

Τούτο σημαίνει πως ναι μεν είναι σημαντικό ο θεραπευτής να έχει επουλώσει τα δικά του τραύματα, για να έχει βιωμένη την εμπειρία του μετασχηματισμού του πόνου σε αλλαγή, αυτό όμως τον κάνει καλό «θεραπευόμενο», αλλά δεν του δίνει τη μορφή του θεραπευτή. Η έννοια αυτής της μορφής αντανακλάται στην τέχνη ενός ανθρώπου να θεραπεύει και στις ιδιαίτερες αντανακλάσεις της στην προσωπικότητα του καθενός. Για μένα το εγχείρημα της ψυχοθεραπείας εγχειρείται στη μορφή του θεραπευτή – αγγελιοφόρου, ο οποίος ενεργεί καταλυτικά στις τροχιές των θεραπευομένων. Το μήνυμα μοιάζει σαν το αναγκαίο, καινούργιο και καταλυτικό στοιχείο, το οποίο θα βοηθήσει τον θεραπευόμενο να αναδομήσει τα «κατεδαφιστέα» υλικά της ύπαρξής του σε μια νέα δομή. Μοιάζει η τέχνη της ψυχοθεραπείας σαν την πανάρχαια ιαπωνική τέχνη Kintsugi, οι τεχνίτες της οποίας ξαναδίνουν μορφή σε ένα θρυμματισμένο αντικείμενο, κολλώντας με ψήγμα χρυσού τα σπασμένα κομμάτια, αναδομώντας έτσι το αντικείμενο σε μια νέα μορφή, η οποία είναι συνήθως ομορφότερη της παλιάς έκδοσης. Το μοτίβο του θεραπευτή-αγγελιοφόρου είναι χρήσιμο στην εποχή μας, περισσότερο από ποτέ, διότι ο άνθρωπος στο δυτικό κόσμο έχει συνηθίσει ότι χαλάει να το πετάει, συν του ότι ως Έλληνες κουβαλάμε μέσα από την «παράδοση» την πεποίθηση πως «άμα ραγίσει το γυαλί δεν ξανακολλάει», δύο αντιλήψεις που μορφοποιούνται παράλληλα και στο ενδοψυχικό πεδίο, αλλά και στον στίβο των διαπροσωπικό σχέσεων. Η ζωή όμως έχει πολλά θραύσματα και πολύ κόπο για να ορίσουμε τον εαυτό μας, να συνυπάρξουμε με τον κόσμο και να πετυχαίνουμε τους σημαντικούς μας στόχους. Στόχους στους οποίους βέβαια γίνεται κατανοητό πως ποτέ δεν φτάνουμε σύμφωνα με το αρχικό μας πλάνο! Οι συνθήκες είναι πάντοτε αβέβαιες, ενώ η τροχιά προς το στόχο είναι έρμαιο (ενεργούμενο) της ενδεχομενικότητάς της. Η τροχιά προς τους στόχους κατασκευάζεται και συγκατασκευάζεται διαρκώς στο πεδίο των αλληλεπιδράσεων. Το μόνο που παραμένει ζωντανό και αναλλοίωτο είναι το όνειρο, δηλαδή αυτό που εμείς φανταζόμαστε ως τον τελικό στόχο. Το όνειρο κρατά ζωντανή και την πορεία προς αυτό. Ο άνθρωπος χρειάζεται το όνειρο ως οξυγόνο κι ο ψυχοθεραπευτής οφείλει να τροφοδοτεί το όνειρο του θεραπευομένου με το κατάλληλο μήνυμα, αυτό που θα λειτουργήσει καταλυτικά και θα τον ωθήσει σε νέες συνδέσεις και μετασχηματισμούς κι εν τέλει σε μια νέα μορφή.

Από το τραύμα στο μήνυμα  

Για να γίνει σοφός ο άνθρωπος πρέπει να ακούει τα άγρια σκυλιά που γαβγίζουν στο υπόγειό του, σύμφωνα με την γνωστή ρήση του Νίτσε. Το ίδιο συμβαίνει και με τους θεραπευτές, χρειάζεται να έχουν επίγνωση των τραυμάτων τους και κυρίως μέσα από την εμπειρία της θεραπείας των δικών τους  τραυμάτων να βοηθούν στην επούλωση των τραυμάτων των θεραπευομένων τους. Το αρχέτυπο  αυτού του θεραπευτή είναι ο Χείρων, ο σοφότερος των Κενταύρων που αποτελούσε το σύμβολο του «πληγωμένου Θεραπευτή». Έναν θεραπευτή που στην προσπάθειά του να θεραπεύσει τα δικά του τραύματα έμαθε να γιατρεύει και τα τραύματα των άλλων ή γιατρεύοντας τους άλλους μαθαίνει πως να απαλύνει τους δικούς του πόνους. Ο Χείρων συνιστά θεραπευτική μήτρα επειδή μοιραία ο κάθε άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με δύσκολες εμπειρίες οι οποίες δύναται να τον τραυματίσουν αλλά και να τον διδάξουν. Ο Γιούνγκ έλεγε πως η ασθένεια της ψυχής αποτελεί την καταλληλότερη κατάρτιση για ένα θεραπευτή και πως η ίαση των δικών του πόνων είναι η θεραπευτική του δύναμη.

Η ενσυναίσθηση του θεραπευτή πηγάζει από την αντίστοιχη διαδικασία επούλωσης των δικών του τραυμάτων. Συνεπώς ο θεραπευτής δεν είναι ο ειδικός, αλλά αυτός που κουβαλά τη βιωμένη γνώση και εμπειρία της δικής του θεραπείας. Γίνεται επομένως ο θεραπευτής το πρότυπο, ο καθοδηγητής, ο συνταξιδιώτης στο δρόμο της αλλαγής. Ένα δρόμο που διδάσκει πως να μετατρέπουμε τον πόνο σε γνώση και φως.

Ο πληγωμένος θεραπευτής είναι όμως το πρότυπο που θα εμπνεύσει ως ένα σημείο, αυτό της επούλωσης των τραυμάτων, μα δεν θα φτάσει σε αυτό της ενσυνείδητης ζωής, η οποία απαιτεί μια διευρυμένη ενσυναίσθηση του εαυτού και των άλλων. Η ικανότητα ενσυναίσθησης απαιτεί καταρχάς ένα δημιουργικό πισωγύρισμα, δεδομένου πως ο βασικός μηχανισμός επικοινωνίας με τον οποίο γεννιέται ο άνθρωπος είναι ένα είδος «ενσυναίσθησης», η οποία κουβαλά μια ενστικτώδη γνώση για το μυστήριο της ζωής.  Με την εμφάνιση του λόγου η ενσυναίσθηση αυτή δίνει τη θέση της στις ταυτίσεις, στις βεβαιότητες δηλαδή με τις οποίες μεγαλώνει ο άνθρωπος και για των οποίων την ορθότητα ποτέ ως την ενηλικίωση δεν αναρωτήθηκε, λαμβάνοντάς τες ως αξιώματα κι ως μοντέλα συμπεριφοράς τα οποία θα «στηρίζουν» το υπαρξιακό του οικοδόμημα.

Οι ταυτίσεις με τις οποίες δομούμε την ταυτότητά μας δημιουργούν αντίρροπες δυνάμεις και περίπου στην εφηβεία οι ταυτίσεις φεύγουν από τον γονιό και αναζητούν νέες μορφές στο πρόσωπο άλλων οντοτήτων εκτός οικογένειας. Θα λέγαμε ότι ο έφηβος σχεδόν εμφανίζει μία αντί-ταύτιση με τον γονιό ο οποίος κρίνεται με αυστηρότητα. Η αναζήτηση νέων ταυτίσεων στη διάρκεια της ενηλικίωσης διοχετεύεται σε μια διαδικασία συγχωνευτικής προσκόλλησης ή δημιουργικής αναζήτησης του εαυτού σε συγκεκριμένες σχέσεις, ομάδες, κόμματα, μεθόδους, δόγματα, κ.α.

Ακολουθεί κατά κάποιο τρόπο ο άνθρωπος μια αντίστροφη πορεία από την ενσυναίσθηση στις ταυτίσεις και στην αναγκαιότητα να ξαναδομήσει μέσα του την ικανότητα της ενσυναίσθησης. Αυτή η αναγκαιότητα ορίζει κατά κάποιο τρόπο και το έργο του θεραπευτή. Το έργο του επομένως δεν είναι μόνο να γιατρεύει τις πληγές των θεραπευομένων, αλλά να γίνεται ο παραγωγός νέων πολιτισμικών μορφών, να εμπνέει δηλαδή τον κάθε θεραπευόμενο στην προσπάθειά του να αλλάξει τα αντιληπτικά σχήματα της ζωής του. Ο θεραπευτής φέρνει το μήνυμα που θα βοηθήσει τον θεραπευόμενο να καταλύσει τους φόβους του και το μήνυμα αυτό έρχεται ως μια δομική γλώσσα που τον προετοιμάζει να συνυπάρχει και να δρα συγκατασκευάζοντας μια νέα μορφή, η οποία φέρνει στην επιφάνεια άγνωστες πτυχές που συνυπάρχουν στον ψυχισμό ως δυνατότητες και αναμένουν το σινιάλο που θα τους επιτρέψει να έρθουν στο φως. Γιατί ψυχο-θεραπεία είναι να πονάς λιγότερο για τα τραύματά σου και περισσότερο για τις αλλαγές σου, είναι η αυτοποίηση του εαυτού και του κόσμου ως ατομική δημιουργία. Αυτό είναι η ψυχοθεραπεία, ο ενδελεχής συνοδοιπόρος στο ταξίδι της αυτοπραγμάτωσης.

Η ενσυναίσθηση στο πρότυπο του αγγελιοφόρου θεραπευτή είναι μια συγκατασκευή: καθώς συνδεόμαστε με τον άλλο παράγουμε νέα νοήματα και ως ενότητα αυθύπαρκτων υποκειμένων δημιουργούμε νοήματα για τον κόσμο και τον εαυτό μας. Και είναι σημαντικό στη διαδικασία της ενσυναίσθησης να μπορούμε να κάνουμε αυτή την διάκριση, του υποκειμενικού μας κόσμου με τον κόσμο έξω από εμάς, γιατί μόνο έτσι θα δημιουργήσουμε τη διαφορά που θα παράξει νέα νοήματα κι ακριβώς σε αυτή την τομή θα δημιουργηθεί το μήνυμα που θα μεταφέρει ο θεραπευτής στον θεραπευόμενο, για να τον ωθήσει να παράξει ολοένα και περισσότερους μετασχηματισμούς. Ο θεραπευτής ανα-γνωρίζει τις αυτοποιητικές ιδιότητες του κάθε ψυχισμού και επιχειρεί να μεταφέρει το μήνυμα εκείνο που θα λειτουργήσει καταλυτικά στην ενεργοποίηση ενδεχόμενων δυνατοτήτων της αυτοποιητικής τους  λειτουργίας.

Άσκηση: Με βάση αυτά τα δύο αρχέτυπα, τα οποία συμπυκνώνονται στις έννοιες του τραύματος και του μηνύματος, σκεφτείτε πως θα ορίζατε τον εαυτό σας ως θεραπευτή.