Παρουσίαση του βιωματικού οδηγού ψυχοθεραπείας μέρος 4ο

Γιώργος Γιαννούσης

Μας προλάβανε τα γεγονότα και αυτή η μικρή χαρά για την σημερινή παρουσίαση επισκιάζεται από την μεγάλη εικόνα του πολέμου, την αγωνία και τον φόβο για τα μελλούμενα. Ωστόσο σκέφτομαι, όσο αγριεύουν τα πράγματα, άλλο τόσο χρειάζεται να είμαστε προσανατολισμένοι στη ζωή και στην δημιουργία, ακόμη και στις πιο δύσκολες συνθήκες.

Υπό αυτή την έννοια χαίρομαι πάρα πολύ που ανταμώσαμε σήμερα με αφορμή την κυκλοφορία του πρώτου μου βιβλίου. Και ήταν όμορφο να σας ακούω όλους. Εκτός από χαρούμενος είμαι και συγκινημένος που όλοι ο Τρύφωνας, ο Ηλίας, η Ανδριανή και ο Λευτέρης μίλησαν με θέρμη για μένα και το βιβλίο. Είναι μεγάλη μου τιμή και σας ευχαριστώ πολύ. Όπως ευχαριστώ πολύ και τις εκδόσεις Αρμός και προσωπικά τον Γιώργο Χατζηιακώβου.

Οι ζωές των ανθρώπων είναι γεμάτες εμπειρίες και βιώματα σαν κι αυτά που σας καλεί να ξαναβιώσετε και ο βιωματικός οδηγός ψυχοθεραπείας. Οι εμπειρίες έχουν μεγάλη επιρροή στην διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας η οποία πολλαπλασιάζεται όσο έχουμε την δυνατότητα να τις μετασχηματίζουμε σε γνώση. 

Στα γυμνασιακά μου χρόνια θυμάμαι ένα απόγευμα πηγαίνοντας στα πρόβατα μαζί με τον πατέρα μου και τον θείο μου, καβάλα στα άλογά μας, περνώντας έπειτα από δύο ώρες διαδρομής μέσα από το δάσος, βρεθήκαμε σε ένα ξέφωτο ένα χιλιόμετρο περίπου μακριά από την στάνη. Εκεί άρχισε ξαφνικά να βρέχει καταρρακτωδώς και ο ουρανός να σχίζεται από βροντές, από τα αστροπελέκια που πέφταν. Θυμάμαι τότε όλοι μας, με την αρχέγονη σοφία που κουβαλούσαν οι άνθρωποι της παράδοσης, όλοι όσοι ήταν ενταγμένοι στον φυσικό κύκλο της ζωής, ενστικτωδώς με άλλα λόγια, να κατεβαίνουμε από τα άλογα, να περνάμε τις κάπες μας πάνω από το κεφάλι έως κάτω και να περιμένουμε ακίνητοι να περάσει η μπόρα. Λίγο πιο κάτω στέκονταν αεικίνητα τα ρόμπολα (ένα είδος πεύκου με μεγάλο κορμό) έτοιμα να υποδεχθούν κι εκείνα την μήνη του Δία. Γνωρίζαμε πολύ καλά πως κάτω από αυτά θα προστατευόμασταν από τη βροχή, θα κινδυνεύαμε όμως από τα αστροπελέκια. Θέλω να πω πως οι άνθρωποι γνωρίζανε να επιβιώνουν, είχαν συναίσθηση των ορίων της φυσικής πραγματικότητας και όσο αναγνωρίζανε και τις δικές τους δυνατότητες, τα δικά τους όρια, τότε μπορούσαν να συνδιαλέγονται πιο λειτουργικά με την φύση και το περιβάλλον.

Κάπου το επόμενο καλοκαίρι υπάρχει μια μεγάλη αναστάτωση στο χωριό επειδή φτάνει μια άσχημη είδηση πως τρία παλικάρια κεραυνοβολήθηκαν στην κορυφή του βουνού. Παρέμειναν εκτεθειμένοι στον κίνδυνο αγνοώντας ενδεχομένως πως να προστατευτούν και δυστυχώς ο ένας σκοτώθηκε επί τόπου, ενώ ένας άλλος τραυματίστηκε σοβαρά και ο επιζών τρίτος έτρεξε για βοήθεια κι ευτυχώς για καλή τους τύχη λίγο πιο κάτω βρισκόταν ένα βοσκός, ο οποίος γνωρίζοντας την περιοχή, αλλά κυρίως έχοντας το σθένος, το ψυχικό και το σωματικό πήρε στις πλάτες του τον τραυματία και τον κατέβασε έως εκεί που θα ερχόταν η βοήθεια.

Οι άνθρωποι σταδιακά απώλεσαν την ικανότητα να επιβιώνουν, τουλάχιστον στο «φυσικό» περιβάλλον, το οποίο με το πέρασμα των χρόνων άλλαξε και μαζί με αυτό αλλάξαν και οι δεξιότητες που χρειάζονται για να επιβιώσουν (και επιμένω στην λέξη επιβιώσω, διότι αν δεν εξασφαλίσεις αυτή την ανάγκη δεν περνάς στην δεύτερη, την εξέλιξη δηλαδή). Αλλάξανε τόσο πολύ τα πράγματα που όσοι από εμάς βρεθήκαμε κάποια στιγμή στην πόλη, στο αστικό περιβάλλον και στο πλαίσιο μιας μεγάλης κοινωνίας, η οποία λειτουργεί με άλλους όρους συνύπαρξης, πάθαμε ότι περίπου πάθανε οι ορειβάτες εκείνο το καλοκαίρι: κεραυνοβοληθήκαμε, από την ένταση των φαινομένων της νέας κουλτούρας που κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε, αλλά και να μάθουμε, να αφομοιώσουμε και να αξιοποιήσουμε. Ήταν θαρρώ μια δύσκολη μετάβαση, μα όμως δάσκαλος παρέμεινε ο φυσικός τρόπος ζωής των παιδικών και εφηβικών χρόνων. Μεγάλος δάσκαλος είναι η φύση, φτάνει και μόνο αν την θεωρήσεις δάσκαλο να σου διδάξει πολλά, γιατί πάντα είναι σαν να βάζεις τον εαυτό σου κάτω και μέσα σε αυτή τη μεγάλη δύναμη. Και τότε και μόνο τότε συνειδητοποιείς ως άνθρωπος -και όλη η φάρα μας μαζί- την περατότητα και την ασημαντότητα μας.

Από τότε οι κοινωνίες μας γίνανε ακόμη περισσότερο πολύπλοκες, δίχως συνοχή, κατακερματισμένες και βρίσκουν τον κάθε άνθρωπο περισσότερο κουμπωμένο στην ατομικότητά του. Βρίσκουν τον άνθρωπο γυμνό, δίχως την γνώση να επιβιώνει στο ανθρωπογενές περιβάλλον των κοινωνιών που ο ίδιος δημιούργησε.

Οι άνθρωποι λοιπόν δεν ξέρουν να επιβιώνουν, κυρίως στο πεδίο των σχέσεων, αυτό βλέπουμε καθημερινά στο πεδίο της ψυχοθεραπευτικής πράξης και αυτό ήταν που πυροδότησε την συγγραφή αυτού του βιβλίου και σίγουρα του τίτλου που φέρει: βιωματικός οδηγός ψυχοθεραπείας, ή όπως έγραψε μια αναγνώστρια, βιωματικός οδηγός ζωής.

Τι συνιστά όμως τόσο το βιβλίο όσο και τον συγγραφέα δάσκαλο; Εκείνον που θα σταθεί ως οδηγός και θα μάθει στους άλλους πως να ζουν; Τι έπαρση είναι τούτη!!!

Ευτυχώς που σε αυτό το βιβλίο δάσκαλοι είναι οι μαθητές(!), όλοι όσοι είχαν το σθένος να μπουν σε ψυχοθεραπευτική διαδικασία, είτε ως θεραπευόμενοι, είτε ως εκπαιδευόμενοι ψυχοθεραπευτές και μου δανείσαν τις ιστορίες τους και κυρίως με βοήθησαν να εξελιχθώ.

Αυτή η ιδιαιτερότητα, εμπεριέχει μια γνώση και μια δυνατότητα, πως οι ίδιοι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν οι οδηγοί του εαυτού τους και να μάθουν να επιβιώνουν, να εξελίσσονται και να συνυπάρχουν αρμονικά με τους άλλους. Αυτό που χρειάζονται είναι μονάχα άλλους ανθρώπους όπου ο ένας θα πυροδοτεί την αλλαγή του άλλου, όπου ο καθένας θα γίνεται ο δρόμος και η γέφυρα της δικής του αλλαγής και της αντάμωσης με τις αλλαγές των άλλων. Οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα και την ευθύνη βεβαίως να επιβιώσουν και να εξελιχθούν, χρειάζονται όμως τα κλειδιά για να το πράξουν, δηλαδή τη γνώση, ειδάλλως οδηγούνται στην απόγνωση. Θα πω ένα ακόμη παράδειγμα από τα παλιά: Είναι η πρώτη φορά που θα πάω μόνος μου στα πρόβατα, να μεταφέρω φαγητό στον θείο μου που εκείνη την περίοδο είναι συνεχώς στα πρόβατα σε μεγάλο υψόμετρο καθόσον το καλοκαίρι υποχωρεί και η βόσκηση των προβάτων απαιτεί συνεχόμενες μετακινήσεις. Για μένα είναι κάτι σαν τελετή μύησης στην ενηλικίωση, δεν είμαι ποια παιδί, ο πατέρας μου μου εμπιστεύεται ένα σπουδαίο κατόρθωμα. Άρα η εμπιστοσύνη του με κάνει να σκέφτομαι πως δεν έχω να φοβάμαι κάτι, κι επιπλέον έχω την αίσθηση πως δεν είναι κάτι επικίνδυνο, αφού χρόνια ως τότε έβλεπα τους ενήλικες να το πράττουν. Είχα μια χαρά, αλλά και μια αγωνία, αν εγώ θα τα καταφέρω, γιατί γνωρίζετε βέβαια πως για τον καθένα μας, όταν έρθει η ώρα της δικής μας ευθύνης, όλα τίθενται υπό αμφισβήτηση κι ας είναι δεδομένα. Πριν φύγω ο θείος μου, ένας αγαπημένος θείος, μου δίνει το εξής κλειδί «όταν θα μπεις στο παντούρι (το πυκνό δάσος οξιάς) θα κατέβεις από το άλογο, θα το δέσεις στο βαρκό (ένα βαλτώδες μέρος, όπου εξαιτίας του νερού είχε πολύ μεγάλα χορτάρια) για να βοσκήσει … και θα φωνάξεις δυνατά. Τότε ότι πλάσμα κι αν υπάρχει στο δάσος θα φοβηθεί και θα φύγει». Στην ουσία όταν το έκανα ο δικός μου φόβος έφυγε, για να επικρατήσει η αίσθηση πως ξέρω ότι θα τα καταφέρω. Κάποια στιγμή πέφτω πάνω στην έννοια της πρωτογενούς κραυγής, σαν κι αυτές των μελών της θεραπευτικής κοινότητας όπου βρέθηκα να εργάζομαι στα νεανικά μου χρόνια, όταν κάνοντας έναν κύκλο, φωνάζανε δυνατά το όνομά τους. Να, σκέφτηκα, που το κλειδί της παράδοσης το συμπεριλαμβάνει και η επιστημονική βιβλιογραφία!!!

Οι άνθρωποι για να επιβιώσουμε και να εξελιχθούμε έχουμε ανάγκη αυτά τα κλειδιά.

Έτσι κάπως γράφτηκε ο βιωματικός οδηγός ψυχοθεραπείας, μέσα από την ανάμνηση κάθε γνώσης, κάθε συναισθήματος, κάθε θεραπευτικής άσκησης, κάθε συγκίνησης που εξελισσόταν στο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο και λειτουργούσε ως κλειδί και εργαλείο για τη ζωή.  

Αν θα μπορούσα να πω κάτι πιο συγκεκριμένο για το βιβλίο, θα πρόσθετα απλά πως είναι όντως χωρισμένο στα δύο: Το πρώτο μέρος, το μικρότερο, εισάγει μια θεωρία, την εξελικτική συστημική προσέγγιση.

Η ψυχοθεραπεία στο εξελικτικό συστημικό μοντέλο πραγματεύεται το ζήτημα της συγκρότησης της προσωπικότητας των ανθρώπων επικεντρώνοντας στα κυρίαρχα μοτίβα και τις διαφορετικές εκδοχές του τρόπου με τον οποίο αυτά εγκαταστάθηκαν και βιώθηκαν στο πλαίσιο αναζήτησης του εαυτού. Παράλληλα με την αυτογνωσιακή ευθύνη επιχειρείται να διαφωτιστεί και να αναδειχθεί το δομικό πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται η εμπειρία των υποκειμένων για ό,τι έχουν βιώσει και εκείνοι θεωρούν αφηγήσιμο.

Το μότο του βιβλίου είναι:

 

…Όσο ο άνθρωπος προσεγγίζει την πραγματικότητα

τόσο περισσότερο ανακαλύπτει τον εαυτό του…

 

Τα επιμέρους ζητήματα που αναδύονται στο πλαίσιο της εξελικτικής συστημικής προσέγγισης είναι:

Η έννοια της ηθικής στην ψυχοθεραπεία, όπου πρώτη βασική αρχή είναι η κατανόηση της διεργασίας της αυτό-βελτίωσης ως γενεσιουργού αιτίας της κοινωνικής αλλαγής.

Και επειδή η αυτό-βελτίωση δεν υφίσταται εν κενό το βιβλίο την πλαισιώνει με μια δεύτερη αρχή την κοινοτική ηθική ως το συλλογικό πολιτισμικό πρόταγμα τόσο της κοινωνικής ζωής, όσο και της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.

Και εν συνεχεία, σε ευρύτερα συστήματα αναφοράς, προκύπτει η τρίτη αρχή που είναι η αναγκαιότητα της επαν-οικείωσης της συλλογικής συνείδησης (ιστορικής, εθνικής, πολιτισμικής), αναγκαιότητα που έρχεται κι ως πρόταγμα της ψυχοθεραπείας, διότι δεν νοείται η οντότητα του ψυχοθεραπευτή δίχως αυτός να κατανοεί την δική του θέση στο ιστορικό συνεχές του εαυτού του, της οικογένειάς του, της κοινωνίας του. Αυτή η αυτογνωσιακή συνθήκη της ιστορικής και πολιτισμικής εγγύτητας δύναται να αποτελεί και τον σύνδεσμο με την διαφορετικότητα και την διαπολιτισμικότητα.

Οι άλλοι δύο πυλώνες της εξελικτικής συστημικής αφορούν την μετάβαση από τον «πληγωμένο» θεραπευτή στον «αγγελιοφόρο» θεραπευτή και την θέαση των ψυχικών διεργασιών ως εποικοδόμημα των κοινωνικών συνθηκών.

Η εξελικτική συστημική προσέγγιση κινείται στα χνάρια των λέξεων του ποιητή (Οδυσσέας Ελύτης), ο οποίος αναφέρει στο κεφάλαιο «η μέθοδος του άρα» στο εν Λευκώ:

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΞΕΠΕΡΝΙΕΤΑΙ, η φύση, όχι. Οι αισθήσεις ποτέ, οι γνώσεις πάντοτε… Η επικαιρότητα, για να σωθεί, δεν έχει άλλον τρόπο παρά να ενσωματωθεί σε κάποιου είδους διάρκεια, όπως είναι η διάρκεια του ψύχους ή του καύματος, της αναγάλλιας ή της συντριβής, μ’ όλο τους το νόημα, μ’ όλη τους τη σάρκα, μείον το ένδυμα της στιγμής.

Και το δεύτερο μέρος παρουσιάζει πλήθος ψυχοθεραπευτικών αυτοαναφορικών ασκήσεων. Λέξεων δηλαδή που μπορούν να ενεργοποιήσουν τη σκέψη και το συναίσθημα των αναγνωστών προς δρόμους αναστοχαστικούς, προς δρόμους αυτογνωσίας και συνύπαρξης. Γιατί είναι πολύ σημαντική η γνώση, είναι σαν την εμπειρία, όσο βέβαια δεν παραμένει επί χάρτου. Οι ασκήσεις δεν δίνονται ξερά, απότομα, έχουν ένα σκεπτικό που εισάγει τον αναγνώστη στην εμπειρία που επιχειρεί να αναδείξει ή να δημιουργήσει. Το κάθε κείμενο που συνοδεύει τις ασκήσεις δουλεύτηκε στο μυαλό μου, κίνησε τα δικά μου συναισθήματα και ελπίζω να έχει και στους αναγνώστες παρόμοια επίδραση.

Γιατί είναι ένα επιδραστικό βιβλίο ο βιωματικός οδηγός ψυχοθεραπείας, σε βάζει να αναμοχλεύσεις τα δικά σου, σου δίνει επιπλέον και τη γνώση των άλλων, αφού μεταφέρει τις εμπειρίες (τις δουλεμένες ασκήσεις) κι άλλων ανθρώπων. Έτσι μοιάζει το βιβλίο να έχει μια διαλεκτική ατμόσφαιρα, που ενώ είσαι μόνος, αλληλοεπιδράς με τη γνώση και τα συναισθήματα κι άλλων ανθρώπων που στέκονται αναστοχαστικά στα ίδια ερωτήματα. 

Τα ονόματα είναι φανταστικά, αλλά οι ιστορίες αυθεντικές, ώστε οι αφηγήσεις τους να σε βάζουν μέσα στις ζωές των άλλων, μέσα στις βιωμένες εμπειρίες και στους αναστοχασμούς τους. Διαβάζοντας τις αφηγήσεις των άλλων είναι σαν να περιδιαβαίνεις με λογοτεχνικό τρόπο στις ενδεχόμενες ζωές σου, σε όλες τις κατανοήσεις που μπορείς να κάνεις, αλλά ίσως ο φόβος και η έλλειψη σθένους σου απαγορεύουν. Πυροδοτεί αυτό το βιβλίο και ίσως με έναν ασφαλή τρόπο την διάθεση για ανακαλύψεις, για εμβάθυνση, για σκάψιμο.

Δημιουργεί ένα συγκινησιακό φορτίο όπως οι λογοτεχνικές αφηγήσεις και αφήνει ένα ανοιχτό παράθυρο για προσωπικές πτήσεις στο συναίσθημα και την γνώση.

Τέλος, θέλω να πω πως το βιβλίο παρότι διεκδικεί την κατοχύρωσή του στα επιστημονικά ράφια, είναι ένα απλά γραμμένο βιβλίο, ώστε να μπορεί να γίνεται κατανοητό από όλους, όχι μόνο από όσους κατέχουν μια συγκεκριμένη γνώση, δηλαδή στους κόλπους των ψυχοθεραπευτών ή άλλων συναφών επιστημών και τεχνών. Η απλότητα εξάλλου θεραπεύει κι όχι η επιστημοσύνη, η σχέση κι όχι οι γνώσεις, το βίωμα κι όχι η αυθεντία και οι τεχνικές αποστάσεις.

Και βεβαίως να ευχαριστήσω όλους όσους είναι μέσα στις σελίδες αυτού του βιβλίου κι όλους όσους διακριτικά συμβάλλανε με τον τρόπο τους στην γέννηση και την συγγραφή του, όπως τα παιδιά μου και κυρίως την σύντροφό μου στη ζωή και πλέον στην ψυχοθεραπευτική μας εργασία, την Κωνσταντία.

Αφού μιλάμε για έναν οδηγό ζωής, ωριμότητας και ενηλικίωσης θα αναφερθώ σε μια άσκηση του βιβλίου με τίτλο: το μοτίβο της ενηλικίωσης. Και τι είναι ενηλικίωση, τι άλλο από το να κάνεις την τέχνη με κόπο (αρχικά) και σταδιακά τον κόπο με τέχνη (όποια τέχνη κι αυτή της ζωής μέσα).

Μια που έπαιξα με τις λέξεις «κόπος και τέχνη» να σας αναφέρω εν τάχει άλλες δύο η σημασία των οποίων έχει αλλάξει στο ρου των χρόνων και αυτή η μεταστροφή της σημασίας καταδεικνύει σε βάθος την κουλτούρα μας: η λέξη πονηρός, είναι η μία, που αναφέρεται σε αυτόν που έχει την ικανότητα να εξαπατά προέρχεται από την λέξη πόνος και αρχικά σήμαινε «κοπιώδης» και «επίπονος». Αντίστοιχα η λέξη «μοχθηρός» προέρχεται από τον «μόχθο» δηλαδή την κόπωση. Σήμερα η λέξη έχει αλλάξει σημασία και χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που επιδιώκει το κακό των άλλων.

Η σημασιοδότηση των παραπάνω λέξεων προφανώς ακολουθεί τα νοήματα των εποχών και σίγουρα στις δικές μας κοινωνίες τόσο ο πόνος όσο κι ο κόπος νοηματοδοτούνται με αρνητικές σημασίες. Ο πονεμένος εξαπατά κι ο κοπιώδης κάνει κακό (σίγουρα στον εαυτό του, αφού κυρίως έχει συνδεθεί με το κορόιδο). Η σημασιολογική αυτή χειροτέρευση βέβαια ξεκινά ήδη από την αρχαιότητα, όπου η σημασία του σωματικού πόνου και μόχθου συνειρμικά κατευθυνόταν προς την τάξη των δούλων, οπότε σταδιακά συνδέθηκε με κάτι κατώτερο. Για να φτάσει στην εποχή μας ο σύγχρονος άνθρωπος, ενώ είναι συνεχώς εκτεθειμένος στον πόνο και στον μόχθο, να επιχειρεί διαρκώς την αποσύνδεσή του με αυτές τις έννοιες και συνεπώς να έχει μια στάση μη ενηλικίωσης, γιατί πως να το κάνουμε «πονάει η καρδιά μας, όταν ψηλώνει».

Όπως αναφέρω στο βιβλίο:

Οι ιστορίες των ανθρώπων είναι ιστορίες ανθρώπων που επιχειρούν την αυτονομία και την ενηλικίωση. Υπό αυτή την έννοια η ενηλικίωση είναι ένα εγχείρημα προς την αυτοπραγμάτωση και την κοινωνικοποίηση, το οποίο εγχειρείται πάντοτε στο φάσμα των επιρροών από την οικογένεια καταγωγής, καθώς και της απόπειρας για προσωπική διαφοροποίηση από αυτή. Για κάθε ζήτημα που προκύπτει, επομένως, στο βιογραφικό συνεχές των ανθρώπων, τόσο η αιτία, όσο και η λύση είναι η αυτονομία και η ενηλικίωση. Και αφού αναφέρω αρκετές περιπτώσεις ανθρώπων που κουβαλούν τα δικά τους μοτίβα ενηλικίωσης, όπως τα έχουν κληρονομήσει από την οικογένεια καταγωγής προτείνω την εξής άσκηση: Ποιο είναι το δικό σας μοτίβο ενηλικίωσης και πόσο έχει διαφοροποιηθεί από το μοτίβο ενηλικίωσης που διδαχθήκατε από την οικογένεια καταγωγής σας;

Έπειτα από την εκφώνηση της άσκησης ακολουθούν οι μαρτυρίες ανθρώπων που εκπόνησαν την συγκεκριμένη εργασία.

Στο βιβλίο υπάρχουν συνολικά 40 τέτοιες αυτοαναφορικές ασκήσεις, που επιλέχθηκαν μεταξύ πολλών άλλων που γέννησε η φαντασία του θεραπευτή, καθώς και των θεραπευόμενων, στη διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.

Οι ασκήσεις νομίζω πως συμφωνούμε όλοι δεν αποτελούν από μόνες τους μια γέφυρα να περάσουμε απέναντι, αλλά ένα ενδεχόμενο εργαλείο να φτιάξουμε το δικό μας απέναντι και τις δικές μας γέφυρες.

---

[1] Κυριολεκτικά σημαίνει οποιαδήποτε δομή είναι στηριγμένη πάνω σε μια άλλη, ενώ μεταφορικά αναφέρεται στους θεσμούς, τις αντιλήψεις και τις ιδέες μιας κοινωνίας, τα οποία στηρίζονται στην οικονομική δομή της κοινωνίας, σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία. Κατ’ επέκταση οι άνθρωποι ως υποκείμενα αποτελούν τα ενεργά «συστατικά στοιχεία» των υλικών κοινωνικών σχέσεων. Δεν επιδίδονται απλώς στην υλοποίηση των δυνατοτήτων αλλαγής των υλικών κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες υπάρχουν ανεξάρτητα από αυτούς, αλλά η ίδια η δραστηριότητα τους, η ίδια η αυτοπραγμάτωση τους αποτελεί ταυτόχρονα μια διαδικασία αλλαγής των υλικών κοινωνικών σχέσεων. Αποτελεί δηλαδή η δραστηριότητα τους μια χρησιμοποίηση των διαθέσιμων αντικειμενικών δυνατοτήτων αλλαγής, η οποία δημιουργεί συνάμα δυνατότητες αλλαγής των υλικών κοινωνικών σχέσεων. Κατ’ αυτό τον τρόπο, εποικοδόμημα είναι η δραστηριότητα των ανθρώπων η οποία κατευθύνεται από την κοινωνική συνείδηση και συμπεριλαμβάνει (εκτός της κοινωνικής συνείδησης και) τη συνένωση, την οργάνωση των ανθρώπων ως υποκειμένων, καθώς και τα υλικά μέσα πραγματοποίησης αυτής της δραστηριότητας (πολιτική – νομική θεσμικότητα, μέσα παρεμβατισμού, καταστολής κ.λπ.