Οι ψυχικές διεργασίες και η ρήξη του κοινωνικού δεσμού στην εποχή της πανδημίας

Στο πλαίσιο της εξελικτικής συστημικής προσέγγισης ερμηνεύουμε τα ψυχικά φαινόμενα ως μορφές που εμπεριέχονται σε ευρύτερους σχηματισμούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς, ιστορικούς. Οι ψυχικές διεργασίες δηλαδή αποτελούν μέρος μιας ολότητας και μόνο ως τέτοιες μπορούμε να τις κατανοήσουμε.

Υπό αυτή την έννοια μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε τα ψυχικά φαινόμενα που αναδύονται από την συνθήκη της πανδημικής κρίσης του covid-19 μέσα στις ευρύτερες ιστορικές, πολιτισμικές και κοινωνικές τους αναφορές.

Ψυχικά φαινόμενα που αναδύονται στην πανδημική κρίση

Ο Μπρωντέλ (Braudel, 1987) έλεγε ότι «ο μυστικός σκοπός της Ιστορίας, το βαθύ της κίνητρο, είναι η ερμηνεία της συγχρονικότητας». Επομένως, κάθε ερώτημα που τίθεται στο παρόν, κάθε αμφιβολία, ανασφάλεια και προβληματισμός που πλάθεται στο εδώ και τώρα δύναται να ψηλαφηθεί στο ιστορικό παρελθόν, με την έννοια πως ο ιστορικός χρόνος κουβαλά τις μνήμες αυτές, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, οι οποίες ιχνηλατούν το κάθε σύγχρονο βίωμα.

Υπό αυτή την έννοια κάθε κρίσιμη καμπή στο ιστορικό συνεχές ενός συστήματος δημιουργεί συνθήκες τραυματικές καθόσον οι άνθρωποι βιώνουν επώδυνες εμπειρίες που αναδύονται από τη ρήξη και αποσταθεροποίηση του οικείου πλαισίου αναφοράς. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο κίνδυνος μπορεί να δημιουργήσει μια διέξοδο αλλαγής και μετασχηματισμού του πλαισίου, μπορεί όμως να οδηγήσει και σε μεγαλύτερη αποσταθεροποίηση, η οποία συνοδεύεται συνήθως από την επιθυμία αποκατάστασης των υφιστάμενων -πριν την κρίση- συνθηκών ζωής.

Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να κατασκευάζουν, ως ανάθεμα, αυτούς που θα κατηγορηθούν για την απρόσμενη και αιφνίδια κρίση του συστήματος.

Ο ιός HIV και η στοχοποίηση της σεξουαλικότητας

Αν δούμε την παραπάνω κατασκευή του αναθέματος στην ιστορία των πανδημικών κρίσεων των τελευταίων χρόνων θα σταθούμε ιδιαίτερα στην αντιμετώπιση της εξάπλωσης του ιού HIV στις αρχές της δεκαετίας του ’80 κι αργότερα.

Οι αναθεματικές αναφορές για την ευθύνη εξάπλωσης του ιού HIV γρήγορα διαπερνούν στην έννοια της σεξουαλικότητας κι εγκαθίστανται στις κοινωνίες ως το όριο μιας ηθικής που επιθυμεί να επαναφέρει στην κανονικότητα το υπό κατάρρευση σύστημα αξιών, απόρροια της ηθικής παρεκτροπής που επέφερε η σεξουαλική «επανάσταση» της δεκαετίας του 60 έως την εμφάνιση του ιού HIV.

Όλο το ανάθεμα, λοιπόν, οικοδομείται πάνω στη σεξουαλικότητα, ως μια υπενθύμιση αφύπνισης των κοινωνιών έναντι του παν-σεξουαλισμού, της εντύπωσης δηλαδή ότι μεγάλα τμήματα του πληθυσμού και ειδικά η νεολαία λειτουργούν δίχως ηθικούς φραγμούς και με μια αχαλίνωτη σεξουαλικότητα.

Η εντύπωση αυτή, ως συνθήκη ζωής, κατάφερε βεβαίως να επιζήσει ως «κανονικότητα» τη δεκαετία του 70’ και ως τα μέσα του 80’, προβάλλοντας τη σεξουαλικότητα ως την αιχμή του δόρατος των κοινωνικών αλλαγών και των ενδεχόμενων ανατροπών που ευαγγελιζόταν τα κοινωνικά κινήματα από την δεκαετία ακόμη του 1960.

Κλίμα συντηρητικοποίησης των κοινωνιών

Στη συγκυρία αυτή στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η ανθρωπότητα βρίσκεται ενώπιον ενός μολυσματικού ιού, του HIV, ο οποίος απειλεί τη ζωή όσων μολυνθούν. Από τα πρώτα ακόμη χρόνια της επιδημίας ο ιός συνδέθηκε με τους ομοφυλόφιλους, τους ναρκομανείς και γενικότερα τα παραβατικά άτομα, αντιμετωπίστηκε ουσιαστικά με όρους ηθικής κι όχι με ιατρικούς όρους.

Δημιούργησε ακόμη μεγαλύτερο πανικό όμως στις κοινωνίες όταν νόσησαν και άτομα που δεν ανήκαν σε μειονοτικές, περιθωριακές ομάδες του πληθυσμού, τρομοκρατώντας τον μέσο πολίτη καθώς έφερε πιο κοντά του τον κίνδυνο της μολυσματικής ασθένειας. Αυτό είχε ως συνέπεια ένα κλίμα συντηρητικοποίησης των κοινωνιών, οι οποίες άρχισαν να δημιουργούν ένα ανάθεμα όπου ξέβγαζαν εκεί όλους όσους ανήκαν στους εν δυνάμει ασθενείς του ιού, τους κολασμένους ανθρώπους που ήρθαν σε ρήξη με τους νόμους του Θεού.

Ατομοκεντρικό και καταναλωτικό πρότυπο

Είναι σαφές πως η επιδημία του HIV, πέρα κι έξω από την ίδια την επικινδυνότητα του ιού, είχε πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις κι ώθησε τις κοινωνίες σε νέα ηθικά και αξιακά σχήματα συμπεριφοράς.

Οι κοινωνίες στην ουσία ενώ κράτησαν τον προηγούμενο προσανατολισμό προς τον ατομισμό και την κατανάλωση, απογυμνώθηκαν από τα βαθιά νοήματα που επιχείρησαν να φέρουν στο φως τα κινήματα της δεκαετίας του 1960.

Η πανδημία του HIV λειτούργησε ως ο τροφοδότης της εμπέδωσης και εξέλιξης ενός μοντέλου ανθρώπου που βυθίζεται στην ηδονή της κατανάλωσης, μέσω της αποπροσωποποίησης του. Σημασία δηλαδή δεν είχε ποιος είσαι, αλλά τι και πόσο καταναλώνεις.

Για πολλές δεκαετίες αυτό ήταν το πρόσημο του ανθρώπου στη Δύση, ένα ατομοκεντρικό ον που εκτονώνει τα πάθη του μέσα από το δικαίωμα στην κατανάλωση. Το μοντέλο αυτό έφτασε στα όρια του στις μέρες μας, αφού προηγουμένως οδήγησε εκτός των άλλων και σε μια εκτεταμένη κλιματική αλλαγή, επιζήμια για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Το μοντέλο, λοιπόν, της άκρατης κατανάλωσης δεν είναι πλέον λειτουργικό κι εγκυμονεί κινδύνους σε όλα τα πεδία.

Συμμόρφωση

Το σύστημα έχει κινητοποιηθεί και πασχίζει με γνωστούς και νέους τρόπους να δημιουργήσει νέες ισορροπίες και νέα διακυβεύματα. Στην προσπάθεια αυτή ένας παλιός τρόπος, ο φόβος, έρχεται με ένα νέο πρόσωπο να συνδράμει στη μετάλλαξη του συστήματος.

Ίσως, λοιπόν, χρειάζεται να δούμε με περισσότερο σκεπτικισμό την εξάπλωση του φόβου ως ένα νέο κοινωνικό μοντέλο διαχείρισης των κρίσεων και των ενδεχόμενων κοινωνικών εντάσεων, όπου ο οδηγός δεν είναι πλέον η εκτόνωση αλλά η συμμόρφωση.

Οι νέες συνθήκες απαιτούν συμμορφωμένους ανθρώπους, ίσως όχι όπως ο πρώιμος βιομηχανικός εργάτης, αλλά ένα μοντέλο αυτόκλητης συμμόρφωσης, η οποία επενδύεται ιδεολογικά ως το νέο αξίωμα των «υγιών» κοινωνιών. Η συμμόρφωση ως διαδικασία είναι ένα διακύβευμα που βεβαίως αναπτύσσεται ευκολότερα στο πρόσφορο έδαφος της κοινωνικής απομόνωσης.

Ενοχοποίηση της ατομικής ευθύνης

Το ιδεολόγημα αυτό καλλιεργείται χρόνια τώρα, όμως η συγκυρία της πανδημικής κρίσης του covid-19 έρχεται να του δώσει μια νέα μεγάλη ώθηση. Τι ακριβώς επιχειρείται; Η ρήξη οποιαδήποτε μορφής ολιστικής θέασης των κοινωνιών. Η εξάρθρωση της ολότητας των κοινωνιών γίνεται το βασικό ιδεολόγημα, ένα ιδεολόγημα που δημιουργεί μια ψευδή συνείδηση στο κάθε ξεχωριστό της μέλος, το οποίο κατά συνέπεια απογυμνώνεται από τις κοινωνικές του αναφορές και μένει ακάλυπτος και μόνος έναντι μιας ατομικής ευθύνης που τον ενοχοποιεί ως τον μόνο υπεύθυνο και υπαίτιο.

Η κοινωνία με άλλα λόγια γίνεται αντιληπτή ως άθροισμα ατόμων και όχι ως ένα πλέγμα κοινωνικών σχέσεων και αντιστοίχως όλα τα επιμέρους συστήματα, όπως η οικογένεια, εκλαμβάνονται όχι μέσα από το πρίσμα της διασύνδεσης, αλλά νοούνται ως αυθύπαρκτες οντότητες που λειτουργούν ανεξάρτητα από τους κοινωνικο-πολιτισμικούς παράγοντες και το κυρίαρχο σύστημα αξιών.

Η αναζήτηση όμως της ταυτότητας, ατομικής ή συλλογικής, έξω από το κοινωνικό γίγνεσθαι και τη φυσική πραγματικότητα, ιδεολογικοποιεί το πρόβλημα, όπως κι αυτό της διαχείρισης της πανδημικής κρίσης και μετατρέπει την ανάλυση των δομικών κοινωνικών αιτιάσεων σε ψυχολογία των ατομικών διαφορών. Έτσι όμως αποσυνδέει την ατομική βιογραφία από τις συλλογικές της αναφορές και την αποστειρώνει από τις κοινωνικές μορφοποιήσεις που εγκολπώνονται μέσα της.

 

Τεχνολογία και εργαλειοποίηση

Το κυρίαρχο εργαλείο της παραπάνω αποδιάρθρωσης του κοινωνικού είναι η αίσθηση της διασύνδεσης που παρέχει η τεχνολογία. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο αισθάνονται διασυνδεδεμένοι δίχως να είναι όμως στην πραγματικότητα. Αυτή η εργαλειοποίηση του ανθρώπου επιχειρείται μέσα από τις μεγάλες δυνατότητες του διαδικτύου, μέσω του οποίου οι άνθρωποι δίχως να μετακινούνται θα εργάζονται, θα διασκεδάζουν και θα επικοινωνούν.

Γίνεται επομένως ευθέως κατανοητό πως το ανάθεμα που ρίχνει ο κίνδυνος της πανδημίας του covid-19 είναι στην έννοια του κοινωνικού δεσμού, η οποία ενοχοποιείται και προκρίνεται αντ’ αυτής η ασώματη επικοινωνία και κατά κάποιο τρόπο η ασυναισθηματική, διαλλειπτική και απόμακρη κοινωνικότητα του διαδικτύου, ακόμη και στο φυσικό περιβάλλον.

Η μοναξιά του ανθρώπου

Υπάρχουν άνθρωποι που ζουν μονάχοι
σαν το ξεχασμένο στάχυ
ο κόσμος γύρω άδειος κάμπος
κι αυτοί στης μοναξιάς το θάμπος
σαν το ξεχασμένο στάχυ
άνθρωποι μονάχοι

Υπάρχουν άνθρωποι που ζουν μονάχοι
όπως του πελάγου οι βράχοι
ο κόσμος θάλασσα που απλώνει
κι αυτοί βουβοί σκυφτοί και μόνοι
ανεμοδαρμένοι βράχοι
άνθρωποι μονάχοι

Άνθρωποι μονάχοι σαν ξερόκλαδα σπασμένα
σαν ξωκλήσια ερημωμένα, ξεχασμένα
άνθρωποι μονάχοι σαν ξερόκλαδα σπασμένα
σαν ξωκλήσια ερημωμένα, σαν εσένα, σαν εμένα..

Στίχοι: Γιάννης Καλαμίτσης

Ιδιότυπη μοναξιά

Αυτή η πράγματι ιδιότυπη μοναξιά του ανθρώπου, καθώς και ο ιδιόμορφος εγκλωβισμός στον απέραντο κόσμο του διαδικτύου δημιουργεί ένα νέο υπόδειγμα ανθρώπου, ενός ανθρώπου που δεν μεταβάλλεται απλώς η κουλτούρα του, αλλά μεταβαίνει σε ένα νέο ανθρωπολογικό είδος, τον μετ-άνθρωπο του διαδικτύου.

Θα ήθελα να περικλείσω όμως αυτή την αναφορά με κάτι αισιόδοξο, πως ο άνθρωπος δύναται υπό οποιεσδήποτε συνθήκες να νοηματοδοτεί τη ζωή του και να φύεται στις ρωγμές της ιστορίας με την ελπίδα να αναγεννηθεί σε κάτι νέο, δυνατό κι όμορφο.

Εδώ λοιπόν στη ρωγμή της πανδημικής κρίσης και σε ό,τι μας κάνει να νιώθουμε ας αισθανθούμε πως δεν είμαστε μόνοι, διότι τα συναισθήματά μας έχουν σφυρηλατηθεί στο αμόνι της συγκυρίας, έχουν τις ρίζες τους και αλληλεπιδρούν με το ευρύτερο κοινωνικο-ιστορικό γίγνεσθαι κι ως εκ τούτου μας συνεγείρουν σε μια σχεσιακή κατεύθυνση ως αναγκαία και ικανή παράμετρο της αυτοπραγμάτωσής μας.

Έχουμε λοιπόν ανθρωπολογικό χρέος να αντισταθούμε στη μοναξιά που μας επιβάλλεται και να ορίσουμε το νέο σχεσιακό περιβάλλον ενισχύοντας τον κοινωνικό δεσμό.